Anatomia podręcznika

Właściwe opracowanie graficzne podręcznika jest jednym z kluczowych czynników wpływających na proces przyswajania wiedzy.

W obiegowej opinii podręcznik to po prostu książka, z której dzieci korzystają w szkole. Takie ujęcie, choć właściwe, zawiera tylko niewielką część prawdy. Aby rozmawiać o przydatności podręcznika, musimy odkryć jej trochę więcej.

Gdyby wymienić dziedziny, w których ludzkość miałaby ochotę na rewolucję, edukacja znalazłaby się w pierwszej piątce. Tak przynajmniej można sądzić z wypowiedzi dostępnych w mediach – począwszy od książek aż po YouTube. Pobrzmiewa w nich przede wszystkim apetyt na odnowę. Szkoła jest niedzisiejsza – twierdzą reformatorzy – trzeba ustalić jej nowe cele, a tradycyjne narzędzia zastąpić nowoczesnymi. Może podręcznik też się już nie przyda? W końcu mamy Internet z miliardami bajtów informacji dostępnymi od zaraz. Zatrzymajmy się na chwilę i zastanówmy, czy ten pomysł jest słuszny. Po co właściwie komu podręcznik?

Podręcznik to zestaw spójnych i uporządkowanych treści, za pomocą których zagadnienia należące do danej dziedziny (np. matematyki, geografii lub historii) są przedstawiane w sposób spełniający pewne wymagania i funkcje. Poznanie ich pomoże nam zrozumieć, że podręcznik to złożone i specjalistyczne narzędzie.

Interpretacja podstawy programowej
Dokumentem, który definiuje, czego nasze dzieci nauczą się w szkole, jest podstawa programowa tworzona przez MEN. Dzięki jej zapisom nauczyciele wiedzą dokładnie, jaki jest cel ich pracy z uczniami. Jednocześnie podstawa pozostawia swobodę w sposobach realizacji tego celu. Jest to bardzo ważne, ponieważ uznanym faktem w edukacji jest to, że sposobów kształcenia jest kilka, a nauczyciel powinien móc wybrać dla swoich uczniów ten najbardziej odpowiedni. Podręcznik jest narzędziem, które podpowiada, jak można interpretować podstawę programową, żeby zagwarantować oraz ułatwić realizację celów. Z tego względu wszystkie podręczniki muszą otrzymać „atest” (zwany „dopuszczeniem”). MEN, które go wydaje, zapewnia, że dany podręcznik rzeczywiście spełnia te warunki, jest poprawny merytorycznie i pedagogicznie.

Sposób nauczania przedmiotu
Podręcznik sugeruje nauczycielowi ścieżkę. Nazywa się ją koncepcją nauczania przedmiotu – wytycza ona kolejność nauczanych zagadnień, ich hierarchię i relacje. Przebieg ścieżki musi mieć sens i być przejrzysty. Dodatkowo podręcznik podpowiada, jakie metody najskuteczniej pomogą uczniowi zrozumieć i zapamiętać określone treści przedmiotowe. Metody te wykorzystywane są przy wyborze sposobów prezentowania treści. Są także proponowane nauczycielom jako dobre praktyki.

Ułatwiona ścieżka rozwoju
Dzięki konsekwentnemu stosowaniu koncepcji oraz najlepszym metodom nauczania podręcznik zawiera elementy, które ułatwiają uczniowi naukę. Temu samemu służy podział na lekcje i działy, w których kolejność i sposób prezentacji treści odzwierciedlają etapy uczenia się. I tak, znajdziemy tam rozgrzewki, które pomagają uczniowi przypomnieć sobie wiedzę potrzebną do zrozumienia nowego zagadnienia, objaśnienia tych zagadnień, zadania pozwalające utrwalić świeżą wiedzę, a na końcu każdej lekcji – podsumowania. Odpowiedni układ tych treści i dobór dla nich optymalnej formy (treści objaśniające muszą być skonstruowane inaczej niż treści podsumowujące) zwiększa szanse ucznia na przyswojenie zawartej w nich wiedzy.

Liczy się forma
W podręczniku sprawą kluczową jest dobór optymalnej formy do treści, która powinna być zaprezentowana w taki sposób, by wspierać rozumienie i zapamiętywanie, czyli istotę procesu uczenia się. Nie jest to łatwe, ponieważ jakość tego wsparcia będzie zależała od kilku kwestii. Ważna jest właściwa metoda prezentacji zagadnienia, która najskuteczniej pomoże je zrozumieć. Różne typy zagadnień lubią różne formy, np. opis słowny, tabelę lub ilustrację. Ponadto trzeba uwzględnić wiek ucznia i wynikające z niego możliwości. Jeżeli w podręczniku podanych zostanie zbyt wiele szczegółów, uczeń może sobie z nimi nie poradzić. Ujęcie zagadnienia musi być jednoznaczne – nauka biologii czy fizyki nie może być sztuką interpretacji. Podręcznik musi też wyraźnie sygnalizować, co jest ważne, a co ma charakter pomocniczy. Dobry podręcznik steruje uwagą ucznia: przyciąga ją do istotnych treści i potrafi ją utrzymać, jeśli pojawią się przeszkody. Gdy chodzi o wsparcie rozumienia, zapamiętania i uwagi, rolę nie do przecenienia pełni oprawa graficzna. Z tego względu liczy się nie tylko biegłość w konstruowaniu tekstów, lecz także wirtuozeria w opracowaniu graficznym.

Szanse dla wszystkich
Podręcznik jest zaawansowanym narzędziem, a jego wyrafinowanie polega na tym, że wykorzystuje on wiele złożonych procesów do tego, żeby maksymalnie ułatwić uczniowi naukę. Jego autorzy wkładają jak najwięcej wysiłku, żeby uczeń włożył go jak najmniej – w przeciwieństwie do tego, jak „zachowuje się” większość treści zamieszczonych w Internecie. Tam znajdziemy raczej luźne zbiory informacji, niedostosowane do procesu uczenia się, nieadekwatne i niezwiązane spójnością czy metodą kształcenia. Być może właśnie dlatego w krajach, gdzie zaczęto odchodzić od podręczników, poziom nauczania znacznie spadł, co pokazują wyniki PISA* oraz międzynarodowe badania przeprowadzanie m.in. przez Uniwersytet w Cambridge. Te same badania pokazują, że w krajach, które najlepiej uczą swoje dzieci, takich jak Finlandia czy Singapur, nauczyciele prawie w 100% wykorzystują podręcznik jako główne narzędzie edukacyjne. O ile wydaje się, że rzeczywiście istnieje potrzeba odświeżenia systemu szkolnego, o tyle warto zastanowić się poważnie, czego ta zmiana powinna dotyczyć. Istnieją narzędzia, które wymyślono dawno i ciągle się sprawdzają, a nawet pozostają bezkonkurencyjne. Taki właśnie jest podręcznik. Nie dość, że dotychczas nie wymyślono niczego lepszego, sam podręcznik ciągle się rozwija i udoskonala. A polskie podręczniki są dzisiaj jednymi z najlepszych na świecie, o czym można się przekonać, porównując polskie publikacje z zagranicznymi. Zastanówmy się więc, jak wykorzystać potencjał podręcznika, by wspierać uczniów w zmieniającej się szkole.

 

Magdalena Lisewska
dr n. hum., tłumacz i nauczyciel. Pracuje w dziale badawczym wydawnictwa Nowa Era. Zajmuje się trendami i nowymi rozwiązaniami w edukacji.

 

TESTY PISA (Programme for International Student Assessment) – międzynarodowe badanie, które zbiera porównywalne dane na temat umiejętności i wiedzy uczniów w wieku 15 lat w trzech obszarach: czytanie i interpretacja, matematyka i rozumowanie w naukach przyrodniczych. Badania prowadzone są od 2000 r. regularnie co trzy lata, ich koordynatorem jest Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju.