Jak przeciwdziałać dyskryminacji uczniów na tle narodowościowym? Jak integrować uczniów i budować postawę tolerancji wobec różnorodności? Jak uczyć postaw równościowych i wzmacniać empatię? Na te i wiele innych pytań, nauczyciele starają się dziś odpowiedzieć, by rozpocząć pracę z nowymi uczniami. 

Szkoły w całej Polsce przygotowują się do przyjęcia uczniów z Ukrainy. W wielu placówkach już pojawiły się dzieci ukraińskich uchodźców, chroniących się w naszym kraju przed działaniami wojennymi. Szkoły organizują dla nich klasy przygotowawcze, których zadaniem będzie pomoc w odnalezieniu się w polskim systemie edukacji. Przed nauczycielami i wychowawcami stoi trudne zadanie – muszą pomóc dzieciom pochodzenia ukraińskiego w integracji z klasami, do których trafią, a także zadbać o to, by nie były narażone na dyskryminację związaną z ich narodowością. 

Wymaga to uwzględniania wielu czynników, począwszy od aktualnej sytuacji dzieci, ich wieku i zasobów (także językowych, bo większość małych uchodźców może nie znać języka polskiego), a także złożonych uwarunkowań historycznych dotyczących relacji między Polską i Ukrainą. Także w przypadku dzieci z Rosji i Białorusi należy być w tym okresie szczególnie czujnym na wszelkie formy stygmatyzacji i prześladowania. 

Wiele dzieci, które przyjechały z Ukrainy, doświadczyło traumy i jeszcze długo będzie odczuwać emocjonalne skutki związane z zagrożeniem życia, narażeniem na skrajny stres, koniecznością ucieczki z rodzinnych domów i ze znalezieniem się w zupełnie nowym, obcym miejscu. Niektóre z nich będą potrzebować wsparcia psychologicznego, więc warto być wyczulonym na niepokojące objawy i zachowania. To, czego trzeba im najbardziej, to poczucie bezpieczeństwa, aby mogły w spokoju i każde w swoim tempie uporać się z emocjami, ochłonąć i zacząć adaptować się do radykalnej zmiany, która zaszła w ich życiu. 

Specyfika nauki w wielokulturowym i wielonarodowościowym środowisku szkolnym 

Nieodłącznym elementem towarzyszącym pracy w wielokulturowym środowisku szkolnym jest niepewność pojawiająca się w kontaktach nauczycielki czy nauczyciela z uczniami, rodzicami lub opiekunami, a także pomiędzy samymi uczniami. Nauczyciele nie zawsze są pewni, czy jeśli będą się zachowywać tak jak zazwyczaj, nie urażą ucznia będącego przedstawicielem innej kultury, na przykład może się zdarzyć, że komunikaty słowne okażą się dla niego wieloznaczne lub nieczytelne. Obawy dotyczą także błędnych interpretacji zachowań uczniów i ich rodziców lub opiekunów wynikających ze specyfiki danej kultury (na przykład akceptowalny dystans fizyczny, patrzenie w oczy rozmówcy lub unikanie jego wzroku). 

Dzieci wychowane w innym kraju lub innej kulturze mogą zupełnie inaczej rozumieć pewne sformułowania, pojęcia, wartości czy zasady dotyczące punktualności, formy zwracania się do nauczycielki lub nauczyciela czy form powitania. W obecnej sytuacji trzeba także uwzględnić stres związany z bieżącymi wydarzeniami, niekiedy przybierający formę ostrych zaburzeń stresowych, które w późniejszym okresie mogą rozwinąć się w zespół stresu pourazowego. Nie bez znaczenia są  także stereotypy i uprzedzenia, które mogą wpływać na relacje między dziećmi z Polski, Ukrainy, Rosji czy Białorusi. 

Dla dzieci podjęcie nauki w języku innym niż ich język ojczysty wiąże się z niezrozumieniem lub słabym rozumieniem treści przekazywanych przez nauczyciela podczas lekcji, a także z nieznajomością lub niską znajomością kontekstu kulturowego i społecznego. Nieznajomość lub niewystarczająca znajomość wyrażeń potocznych czy młodzieżowego slangu może z kolei skutkować trudnościami w kontaktach z rówieśnikami, podobnie jak nieumiejętność płynnego wyrażania swoich emocji i potrzeb w języku polskim. 

Różnice kulturowe w komunikacji dotyczą nie tylko języka, lecz także sfery niewerbalnej. Uczeń czy uczennica wychowani w innym kraju lub w innej kulturze mogą niewłaściwie rozumieć niektóre sygnały, takie jak gesty czy mimika, jeśli w ich kulturze interpretuje się je odmiennie. 

W szkołach, do których trafiają uczniowie niemówiący po polsku, zauważa się, że często wykazują oni duże zmęczenie, smutek, apatię, a także różnorodne objawy psychosomatyczne. Stany te wynikają między innymi z nierozumienia otaczającej ich szkolnej rzeczywistości, które jest następstwem deficytów językowych. Jednak nawet znajomość języka na poziomie komunikacyjnym może nie wystarczać uczniom do korzystania z nauki w takim samym stopniu jak uczniom mówiącym po polsku, co może prowadzić do frustracji i zniechęcić do uczęszczania do szkoły. 

Dla uczniów, którzy nie posługują się językiem polskim w stopniu umożliwiającym realizowanie programu nauczania, szkoła może i powinna zorganizować dodatkowe zajęcia języka polskiego. Czasami konieczne jest utworzenie oddziału przygotowawczego, w którego ramach nauczanie będzie dostosowane do możliwości i potrzeb uczniów. Uczeń może również korzystać z pomocy osoby mówiącej po ukraińsku zatrudnionej w charakterze pomocy nauczyciela, a także korzystać z dodatkowych zajęć wyrównawczych. 

Sytuacja, w której nagle do klasy dochodzą nowi uczniowie z innego kraju, może wiązać się z uaktywnieniem uprzedzeń oraz ryzykiem wystąpienia wśród uczniów zachowań dyskryminacyjnych. Oczywiście dyskryminacja nie jest zjawiskiem nowym, nie pojawiła się w szkołach teraz i w sposób nagły. Występuje powszechnie w każdym społeczeństwie, a z dużą dozą prawdopodobieństwa można stwierdzić, że występuje w każdej szkole. Na szczęście mamy jednak coraz więcej wiedzy na jej temat, dysponujemy badaniami naukowymi i znamy mechanizmy prowadzące do jej powstawania. 

Jak dochodzi do dyskryminacji. Niebieskoocy i brązowoocy 

Mechanizmy społeczne związane z kształtowaniem się grupowej tożsamości, stereotypowym postrzeganiem innych i powstawaniem uprzedzeń od lat są przedmiotem wielu interdyscyplinarnych badań. Wiemy, że stanowią one podstawowe procesy mogące prowadzić do dyskryminacji. 

Ćwiczenie Jane Elliott

Punktem wyjścia do słynnego ćwiczenia było zabójstwo dr. Martina Luthera Kinga Jr. w 1968 roku. Jane Elliott, nauczycielka trzeciej klasy szkoły podstawowej w całkowicie białej i chrześcijańskiej społeczności, chciała, aby jej uczniowie i uczennice zrozumieli, na czym polegają rasizm i dyskryminacja. Na podstawie lektur o technikach stosowanych przez nazistów w czasie Holokaustu wobec osób należących do grup określanych jako zbędne stworzyła ćwiczenie, w którym uczniowie byli traktowani jak osoby uprzywilejowane lub podległe w zależności od koloru ich oczu. Założenie było takie, że dzieci, wskutek doświadczania dyskryminacji na własnej skórze, zrozumieją, że jest ona czymś niewłaściwym. 

Przebieg ćwiczenia: 

• Uczniowie jednej z trzecich klas zostali podzieleni na dwie grupy ze względu na kolor oczu. 
• Dzieci brązowookie zaczynały być wskazywane przez nauczycielkę jako grzeczniejsze, schludniejsze, uprzejme, bystre, a niebieskookie – jako gorsze i mniej zdolne. 
• W porównaniu z dniem poprzednim, poziom pracy niebieskookich pogorszył się, niebieskookie dzieci garbiły się, zapominały okularów, nie uważały na lekcjach i potrzebowały więcej czasu na rozwiązanie zadań arytmetycznych niż dzieci brązowookie. 
• Dzieci niebieskookie zaczęły dostosowywać się do obniżonych oczekiwań i źle o sobie myśleć. 
• Dzieci brązowookie zaczęły być wobec niebieskookich złośliwe, dyskryminujące, niemiłe i niekoleżeńskie. 
• Dzieci, które wcześniej były przyjaciółmi, teraz kłóciły się ze sobą, dzieci niebieskookie były nękane przez brązowookie. 
• Nawet niebieskooka nauczycielka była uważana przez dzieci za gorszą. 
• Pierwszego dnia dzieci brązowookie były tymi lepszymi, a dzieci niebieskookie tymi gorszymi, następnego dnia odwrócono role. 
• Po odwróceniu ról poproszono dzieci o napisanie wypracowania o tym, co czuły w czasie ćwiczenia i czym według nich jest dyskryminacja. 
• Wypracowania napisane przez uczniów wykazywały znaczny wzrost poziomu zrozumienia dla problemu dyskryminacji. 

Ćwiczenie powtarzano wielokrotnie w ciągu następnych lat. Na podstawie pomysłu Jane Elliott realizowano podobne zajęcia o antydyskryminacyjnym charakterze w wielu szkołach i firmach jako szkolenia przeciwko uprzedzeniom. Filmowym zapisem ćwiczenia jest film Niebieskoocy, zrealizowany w 1996 roku na podstawie warsztatu przeprowadzonego przez autorkę w Kansas City rok wcześniej. 

W filmie Niebieskoocy występuje 40 dorosłych kobiet i mężczyzn z Kansas City, osób różnych profesji, o różnym kolorze skóry, wykształceniu i pochodzeniu. Są wśród nich nauczyciele/nauczycielki, policjanci/policjantki, pracownicy/pracownice administracji i pomocy społecznej. Zostają podzieleni na dwie grupy według nieistotnej cechy, jaką jest kolor oczu. Dla celów eksperymentu osoby o niebieskich oczach zostają uznane za grupę „gorszą”, „mniej inteligentną”. 

Podczas warsztatu Jane Elliott jest dla niemiła, szorstka, deprymuje niebieskookich, stosuje wobec nich jawną dyskryminację, upokarza ich, zmienia zasady w trakcie wykonywania i oceniania zadań, ale jednocześnie tłumaczy swoje postępowanie, przedstawia mechanizmy dyskryminacyjne, jakimi przeciętni Amerykanie podświadomie się posługiwali przez wiele lat wobec społeczności afroamerykańskiej. Widzimy, jak w ciągu zaledwie dwóch i pół godziny przebywania w atmosferze takiego reżimu dorosłych ludzi opanowują przygnębienie i roztargnienie, jak zaczynają źle o sobie myśleć, mają trudności z wykonywaniem najprostszych poleceń. Kiedy uczestnicy i uczestniczki przejawiają smutek, wstyd, a czasem nawet płaczą, Elliott podkreśla, że przeżywają takie poniżenie tylko w czasie warsztatu, podczas gdy osoby kolorowe są traktowane w ten sposób przez całe życie. 

Ćwiczenie: lewe kciuki, prawe kciuki (maszyna dyskryminacji) 
Dla uczniów ze szkół ponadpodstawowych

Ćwiczenie opiera się na pokazaniu uczniom zjawiska zilustrowanego przez Jane Elliott w jej warsztacie niebieskoocy/brązowoocy. Warto na nie zarezerwować dwie godziny lekcyjne. 

Podczas omawiania tematu dyskryminacji zapytaj uczniów, czy słyszeli o ostatnich, bardzo interesujących badaniach dotyczących dyskryminacji. Powiedz, że chętnie się z nimi podzielisz informacjami na ten temat. Aby lepiej zrozumieli, o co chodzi, zaproponuj wzięcie udziału w pewnym eksperymencie. Powiedz im, że przebieg i rezultaty tego eksperymentu będą się odwoływały do wyników badań, które kiedyś przeprowadzono i które im przedstawisz. 

• Poproś uczniów, aby złożyli obie dłonie, splatając palce. Niech sprawdzą, który kciuk mają na górze. Kciuk lewej czy prawej ręki? Zapytaj ich, czy to ma wielkie znaczenie, który kciuk jest na górze. Zazwyczaj uczniowie dość zgodnie stwierdzają, że to bez znaczenia, że ewentualną przyczyną może być po prostu to, czy ktoś jest praworęczny, czy leworęczny, albo to, że ktoś po prostu tak lubi. Powiedz uczniom, że to, jak układają kciuki, stanowi element ich „kultury osobistej”. Mogą to sprawdzić przez złożenie rąk tak, aby to drugi kciuk znalazł się na górze. Niech zwrócą uwagę, że to niewygodne i że czują się trochę nieswojo. 
• Poproś uczniów, aby osoby z prawym kciukiem na górze podniosły ręce, a następnie poproś o to samo osoby z lewym kciukiem na górze. 
• Poproś, aby obie grupy usiadły osobno: osoby „lewokciukowe” po twojej lewej stronie, a „prawokciukowe” – po prawej. 
• Dyskretnie przelicz liczbę osób w obu grupach, aby ustalić, która grupa stanowi mniejszość. 
• Wyraźnie zaznacz, że jedna grupa stanowi większość. Następnie, wskazując na mniejszość, powiedz: Ci tutaj składają ręce inaczej niż pozostałe osoby w grupie. Coś tu jest nie tak. Czy ciągle uważacie, że nie ma to żadnego znaczenia? Na tym etapie uczniowie zwykle dalej twierdzą, że to nie ma znaczenia. 
• Jeśli liczebność grup jest taka sama, to nie szkodzi. Mechanizmy dyskryminacyjne będą działać i tak, choć w przypadku gdy wyraźnie widać mniejszość i większość, łatwiej je pokazać. W takiej sytuacji nauczyciel sam wybierze grupę, która będzie dyskryminowana. Pokazuje to arbitralny charakter oddziaływań dyskryminacyjnych. 
• Przedstaw uczniom następujące „informacje”: Faktycznie jest to bardzo dziwne i do niedawna sądzono, że to, jak ktoś składa kciuk, nie ma zupełnie znaczenia. Jednak naukowcy w Stanach Zjednoczonych przeprowadzili badania, które udowodniły coś zupełnie innego. Badania przeprowadzone w 200 amerykańskich więzieniach pokazały, że około 80% więźniów ma lewy/prawy (podaj kciuk grupy, która jest w mniejszości!) kciuk na górze. To spowodowało bardzo duże zainteresowanie naukowców tym zagadnieniem i postanowili oni przeprowadzić więcej bardziej szczegółowych badań na ten temat. Od tego czasu zebrano dużo danych na ten temat. Okazało się na przykład, że w badaniach przeprowadzonych w 100 najlepszych amerykańskich przedsiębiorstwach niewiarygodny odsetek, bo aż 96% osób, których lewy/prawy (podaj kciuk grupy, która jest w większości) kciuk jest na górze – to pracownicy robiący karierę na najwyższych szczeblach, podobnie jest wśród pracowników wyższych uczelni i osób z wysokim ilorazem inteligencji. 
• Po tej informacji uczniowie zaczynają wierzyć w podane informacje. Grupa uczniów będących w większości, zaczyna czuć się swobodnie i bardzo dobrze, a grupa mniejszościowa zaczyna czuć się gorzej i kwestionować wiarygodność badań. 
• Można kontynuować opowieść jeszcze przez parę minut, mówiąc na przykład, że osoby z prawym/lewym kciukiem na górze (grupa mniejszościowa!) częściej używają przemocy, mają niepowodzenia w szkole, częściej zdradzają swoich partnerów, łatwiej uzależniają się od alkoholu i narkotyków. Powyższe argumenty powinny zawsze dotyczyć grupy, która jest w mniejszości. Nie należy jednak ciągnąć tego zbyt długo i przesadzać, bo osoby z grupy mniejszościowej mogą poczuć się bardzo źle i niekomfortowo podczas ćwiczenia. 
• Zapytaj teraz uczniów, co o tym sądzą oraz jakie jest ich zdanie na temat tego, że w niektórych lepszych amerykańskich przedsiębiorstwach przy rekrutacji nowych pracowników bierze się pod uwagę, który kciuk znajduje się na górze po złożeniu rąk. 
• W większości przypadków w tym momencie grupa mniejszościowa zaczyna kwestionować to, co zostało powiedziane, i twierdzić, że badania są oszustwem. Natomiast grupa większościowa zwykle nie przejawia oporu. Osoby należące do tej grupy czują się bardzo dobrze z powodu znalezienia się po „właściwej” stronie. Pojawiają się z ich strony komentarze potwierdzające ich „wyższość”, na przykład że rzeczywiście coś w tym jest, że to bardzo ciekawe, że z tymi z grupy mniejszościowej od początku było coś nie tak. 
• Postaraj się prowadzić ćwiczenie jeszcze przez kilka minut, moderując dyskusję. 

Następnie wyjaśnij uczestnikom, że wszystko, co powiedziałeś/powiedziałaś o znaczeniu układania kciuków jest nieprawdziwe i nie ma tak naprawdę żadnego potwierdzenia naukowego. 

• Omówienie ćwiczenia stanowi bardzo ważną jego część. Zachęć uczniów do dyskusji i omówienia odczuć i wrażeń. Sytuacja, w której się znaleźli, była manipulacją. Mogą pojawić się u nich różne emocje, poczucie wykorzystania, zmniejszenia zaufania. Osoby z grupy większościowej niechętnie opuszczają swoją uprzywilejowaną pozycję, ale także grupie mniejszościowej nie jest łatwo uwierzyć w twoje słowa. 
• Przeznacz na omówienie ćwiczenia tyle czasu, ile będzie konieczne. Przypominaj uczniom, że nie ma najmniejszego powodu wierzyć, że sposób układania kciuków ma jakiekolwiek znaczenie dla zdolności, charakteru czy kariery człowieka. 
• Koniecznie porusz z uczniami sprawę stworzonego w ćwiczeniu systemu różnicowania i dyskryminacji oraz odczuć, które im towarzyszyły. Powiedz, że dzięki udziałowi w tym ćwiczeniu mieli szansę dowiedzenia się czegoś nowego o sobie samych. W celu stworzenia dyskryminującego użyłeś/użyłaś wiarygodności autorytetu, czyli „amerykańskich naukowców”. Aby wzmocnić podział, rozdzieliłeś/rozdzieliłaś grupy nawet wizualnie, sadzając je po przeciwnych stronach sali. 
• Jeżeli grupa większościowa nie wyrażała żadnego sprzeciwu w czasie ćwiczenia – zwróć na to uwagę. Pokaż uczniom również, że grupa mniejszościowa jest na przegranej pozycji. Może bardzo mocno odczuwać brak akceptacji i odrzucenie ze strony znajdujących się w większości. 
• W czasie omawiania ćwiczenia możesz wykorzystać następujące pytania: 
  • Jak czuliście się podczas ćwiczenia? Czy wasze odczucia się zmieniały? 
  • Jak czuliście się, jako członkowie mniejszości/większości? 
  • Czy ktoś z was od początku do końca wątpił w zasadność „amerykańskich badań”? Czy wyraził swój sprzeciw przeciwko temu, co usłyszał? 
  • Jak powstawał mechanizm dyskryminacji? 
  • Dlaczego dyskryminujemy innych? 

 Na zakończenie zwróć uwagę uczniów na to, że stworzenie sytuacji dyskryminacji zajęło ci tylko kilka minut, a systemy dyskryminacji na przykład ze względu na kolor skóry, narodowość czy orientację seksualną funkcjonują w społeczeństwach od wielu lat czy nawet wieków. To dlatego są tak trwałe. 

Trochę teorii – najważniejsze pojęcia 

Dyskryminacja oznacza niewłaściwe, wybiórcze, krzywdzące, nieuzasadnione i niesprawiedliwe traktowanie poszczególnych jednostek z powodu ich przynależności grupowej. Najczęściej przyjmuje się, że stereotypy i uprzedzenia stanowią podstawę dyskryminacji, jednakże stereotypy mogą także stanowić skutek dyskryminacji. Podstawowa różnica między uprzedzeniem, a dyskryminacją to różnica między postawą a działaniem. 

Stereotyp to rozpowszechniony w danej grupie skrajnie przejaskrawiony obraz innej grupy, traktujący wszystkich jej członków w sposób niezróżnicowany, niezależnie od ich cech indywidualnych. 

Stereotypy często oparte są na niepewnej lub fałszywej wiedzy o świecie, utrwalonej przed tradycję, i trudno podlegają zmianom. Stereotypy cechuje jednostronność, sztywność, żywotność, nieprzemakalność (odporność na argumenty i fakty). 

Stereotypy są nabywane, nie wrodzone. Są dziedziczone społecznie i kulturowo, przekazywane z pokolenia na pokolenie. Dzieci bardzo szybko chłoną uproszczenia i generalizacje podawane im z różnych źródeł, na przykład od rodziców i innych członków rodziny, opiekunów w przedszkolu i szkole, rówieśników, z bajek, opowiadań, podręczników, filmów, reklam, przekazów medialnych. 

Z uprzedzeniem, mamy  do czynienia, gdy jednostka podejmuje ocenę, wyraża negatywny osąd bez wcześniejszego doświadczenia z daną grupą, osobą czy danym zjawiskiem, najczęściej na podstawie fałszywych lub niekompletnych informacji. Uprzedzenia wynikają także z utrwalonych w społecznościach stereotypów. Osoby uprzedzone trudno przekonać racjonalną argumentacją do pozbycia się uprzedzeń. 

Uprzedzenia stają się groźne dla funkcjonowania społeczeństwa lub grup społecznych, gdy przybierają charakter instytucjonalny i stają się częścią ideologii: rasizmu, nacjonalizmu, antysemityzmu, homofobii czy seksizmu. 

Dyskryminacja oznacza nierówne, gorsze (często również łamiące prawo) działanie albo zaniechanie, a także kryterium lub przepis, dotyczące poszczególnych osób lub grup ze względu na ich rzeczywiste lub domniemane cechy tożsamości, takie jak: 

• płeć, 
• tożsamość płciowa, 
• kolor skóry, 
• pochodzenie narodowe i/lub etniczne, 
• język, 
• religia, wyznanie lub bezwyznaniowość, 
• stan zdrowia i stopień sprawności, 
• orientacja psychoseksualna, 
• światopogląd, 
• status społeczny i ekonomiczny, 
• wiek, 
• inne. 

Dyskryminacja może przejawiać się w sposób jawny (dyskryminacja bezpośrednia) lub przyjmować ukrytą formę, kiedy pozornie neutralne warunki, kryteria lub praktyki są niekorzystne dla pewnych grup i osób (dyskryminacja pośrednia). Niekiedy dyskryminacja ta jest tak „przeźroczysta”, że dyskryminowane osoby nie są jej świadome, przyjmują ją za oczywistość.

Dyskryminacja skutkuje utrudnieniem lub uniemożliwieniem korzystania na równi z innymi z praw, wolności oraz z szeroko pojętych zasobów i dóbr społecznych. Każde takie działanie narusza zasady równego traktowania i podstawowych praw i wolności człowieka. 

Uprzedzenie jest postawą i jako takie raczej nie może nikogo skrzywdzić. Ale dyskryminacja to jest już konkretne zachowanie. Ludzie są przez nią zabijani każdego dnia.

Jane Elliott

Wszelkie zachowania motywowane uprzedzeniami są bardzo niebezpiecznym zjawiskiem. Prowadzą do eskalacji negatywnego stosunku do osób czy grup, nawołują do ich szykanowania, a w efekcie mogą skutkować przestępstwami z nienawiści. Podobnie jak dyskryminacja, wymierzone są przeciwko osobom z określonych grup społecznych i mają czynny charakter. Doprowadzają do odebrania przestrzeni, mienia, zdrowia, a nawet życia osobie należącej do grupy, wobec której żywione są uprzedzenia i szerzona jest werbalnie nienawiść. 

Jak eskaluje dyskryminacja – piramida nienawiści 

W latach pięćdziesiątych XX wieku amerykański psycholog Gordon Allport zaproponował pięciostopniowy model pokazujący eskalację negatywnych zjawisk wynikających z mowy nienawiści, znany jako piramida nienawiści. Model Allporta pokazuje, jak brak reakcji na niechęć okazywaną werbalnie w stosunku do określonych grup społecznych może prowadzić do nasilania się negatywnych postaw, począwszy od izolowania i unikania osób przynależących do tych grup, na eksterminacji skończywszy. 

Model Allporta nie tylko obrazowo pokazuje zależność między przyzwoleniem na mowę nienawiści a dyskryminacją i przemocą wynikającymi z uprzedzeń, lecz także pomaga zwiększyć świadomość na temat tego, jak ogromne znaczenie ma zapobieganie tym zjawiskom oraz reagowanie na każdy, nawet najmniejszy ich przejaw. 

Szczególnym przejawem dyskryminacji jest mowa nienawiści, przybierająca formy wypowiedzi ustnych i pisemnych oraz przedstawień ikonograficznych. Mowa nienawiści może dotyczyć konkretnej osoby lub całej grupy społecznej poprzez szkalowanie jej, poniżanie i wywoływanie nienawiści do niej. Mowa nienawiści i dyskryminacja mogą przyjmować postać bardzo zawoalowaną jako mikronierówności. 

Powszechna deklaracja praw człowieka 

Podczas rozmów z uczniami na temat dyskryminacji i równości nie sposób nie wspomnieć o prawach człowieka zawartych w Powszechnej deklaracji praw człowieka. Warto o nich uczniom opowiedzieć lub przypomnieć, jeśli ten temat był już poruszany w trakcie lekcji. 

Prawa człowieka mają charakter: 

• powszechny – obowiązują na całym świecie i przysługują każdemu człowiekowi 
• przyrodzony – przysługują każdemu od chwili urodzenia 
• niezbywalny – nie można się ich zrzec 
• nienaruszalny – istnieją niezależnie od władzy i nie mogą być przez nią dowolnie regulowane 
• naturalny – obowiązują niezależnie od ich potwierdzenia przez władzę państwową 
• niepodzielny – wszystkie stanowią integralną i współzależną całość. 

To uczucie »bycia odpowiedzialnym« wydaje mi się najważniejszym elementem w procesie budowania takiej rzeczywistości, w której prawa człowieka będą respektowane, a nie łamane. Niektórzy uważają, że wiara w powszechne prawa człowieka jest niczym więcej, jak tylko przejawem naiwności; w przeciwieństwie do nich uważam, że wzrost znaczenia ruchu na rzecz praw człowieka jest najdonioślejszym i napełniającym nadzieją dokonaniem naszych czasów. Na najczęściej przytaczany cytat dotyczący praw człowieka, według którego jest to »główna prawda wiary kultury, która boi się, że w nic innego nie jest już w stanie uwierzyć«, odpowiadam, że jeżeli prawa człowieka byłyby jedyną wiarą ludzkości, którą wszyscy staraliby się krzewić, świat byłby o wiele lepszy, niż jest teraz.

Mary Robinson

Jaskinia zbójców – jak redukować uprzedzenia 

Latem 1954 roku w parku Robbers Cave (Jaskinia Zbójców) w stanie Oklahoma amerykański psycholog Muzafer Sherif przeprowadził jeden z najsłynniejszych i najbardziej kontrowersyjnych eksperymentów w psychologii społecznej. 

Dwunastoletnich skautów podzielono na dwie grupy, osobno przewieziono do Jaskini Zbójców i na kilka dni pozbawiono wzajemnego kontaktu.
Celem eksperymentu było zbadanie: 

• czy nowo utworzone grupy, którym dano czas na uformowanie odmiennych grupowych tożsamości, będą ze sobą współpracować, czy też rywalizować 
• czy pojawi się poczucie wrogości wobec „innych”, podzielane przez wszystkich członków obu grup. 

Eksperyment podzielono na trzy fazy: 

• uformowanie autonomii i tożsamości grup 
• wprowadzenie rywalizacji między grupami 
• pojednanie i integracja grup. 

W każdej z grup organizatorzy starali się wytworzyć poczucie więzi i solidarności grupowej. Członkowie grupy wykonywali czynności, dzięki którym czuli się coraz bardziej związani ze sobą emocjonalnie. Na końcu drugiej fazy każda grupa nie tylko wykazywała poczucie wspólnoty, lecz także wytworzyła strukturę grupową, na którą składały się na przykład podział na lidera grupy i członków, odpowiednie normy grupowe, w tym sankcje za zachowania odstające od grupowych standardów. 

Następnie obie grupy zostały zaangażowane w aktywności mające na celu wzajemną rywalizację między nimi. Eksperymentatorzy chcieli wytworzyć atmosferę frustracji wśród członków grupy, która przegrywała daną konkurencję, w celu zwiększenia solidarności wewnątrzgrupowej. Członkowie każdej z grup dość szybko zaczęli się zachowywać wrogo wobec „obcych”. Dochodziło do nieprzyjemnych incydentów, a nawet bójek pomiędzy członkami konkurencyjnych grup. 

Po kilku dniach, które miały na celu wyciszenie wzajemnej rywalizacji, pytano chłopców o cechy członków grupy własnej oraz grupy przeciwnej. Członkowie własnej grupy byli oceniani jako przyjacielscy i odważni, natomiast członkom grupy przeciwnej przypisywano cechy zdecydowanie negatywne, takie jak przebiegłość, niechęć do współpracy czy brak rozwagi. 

W ostatniej fazie eksperymentu zaaranżowano ponowne spotkanie grup. Okazało się, że przebywanie na tym samym terenie ani wspólne zabawy nie wystarczają do ponownego zintegrowania wrogo nastawionych grup. Pomogły dopiero celowo wywołane przez badaczy poczucie zagrożenia i konieczność wspólnego podjęcia szybkich, skoordynowanych działań. 

Podczas gdy obie grupy przebywały wspólnie i nie mogły się nawzajem obwiniać o awarię, badacze uszkodzili zbiornik z wodą. Obie drużyny przystąpiły do pracy, mając wspólny cel – inaczej by się to nie udało. Zespół naukowców dalej wzmacniał integrację grup, dając im kolejne zadania, z którymi każda grupa oddzielnie nie mogłaby sobie poradzić, jak na przykład holowanie rzekomo zepsutego samochodu obozowego. 

Konflikt może zostać skutecznie zredukowany, jeśli grupy muszą współpracować, by wspólnie osiągnąć ważne dla nich cele. Obserwacje z eksperymentu okazały się niezwykle cenne, gdyż umożliwiły zidentyfikowanie przyczyn pojawiania się i narastania konfliktów między grupami, a także sposobów ich redukowania. Ludzie identyfikują się jako członkowie grup społecznych (tak jak zrobili to drużyny na obozie w Jaskini Zbójców). Poczucie silnej przynależności do określonej grupy może prowadzić ludzi do zachowań dyskryminujących i wrogich wobec członków innych grup. 

Dlaczego między grupami ludzi rodzą się konflikty? 

• Poczucie przynależności do grupy łączy się z uprzedzeniami wobec osób z innych grup. 
• Rywalizacja, walka o nagrody i tytuły, bez wprowadzenia elementów integrujących, powodują narastanie wrogości do innych grup. 
• Silne zidentyfikowanie się z grupą i przyjęcie jej tożsamości powodują obronę jej interesów oraz godności w takim stopniu, jakby były tożsame z własną godnością i własnymi interesami. 

Wnioski 
Uprzedzenia i konflikty grupowe można skutecznie zredukować, jeśli zostaną spełnione określone warunki: 

• zwykłe łączenie grup w celu zabawy nie wystarcza, aby zmniejszyć konflikt 
• konflikt zostanie skutecznie zredukowany, jeśli grupy razem będą pracowały nad wspólnymi celami i będą musiały współpracować, by je osiągnąć 
• w redukowaniu konfliktu i motywowaniu do współpracy pomocne jest też zagrożenie zewnętrzne, pod warunkiem że nie jest abstrakcyjne czy zbyt odległe. 

Autor eksperymentu wykazał, że wspólne rozwiązywanie problemów sprawia, że uprzedzenia stopniowo się zmniejszają, aż w końcu znikają całkowicie. 

Sprawdź praktyczne ćwiczenia uczące postaw antydyskryminacyjnych i równościowych >>