Przed nauczycielami i wychowawcami stoją trudne zadania ułatwienia dzieciom pochodzenia ukraińskiego integracji z klasami, do których trafią, a także zadbania o to, by nie były narażone na dyskryminację związaną z ich narodowością. Przygotowaliśmy praktyczne ćwiczenia budujące postawy równościowe i zachęcające do tolerancji, w tym bajki terapeutyczne do wykorzystania w pracy z uczniami.

Jak reagować na przejawy dyskryminacji, mowy nienawiści i mikronierówności – propozycje dla uczniów 

Istnieją konstruktywne i asertywne sposoby reagowania w sytuacjach, gdy w klasie zaczynają pojawiać się zachowania o charakterze dyskryminacyjnym. Co możesz zrobić, kiedy sam doświadczasz dyskryminacji lub widzisz, że ktoś inny jej doznaje? 

Strategia AUĆ  

Umówcie się w klasie, że kiedy ktoś sam doznaje dyskryminacji lub jest jej świadkiem i chce jej przeciwdziałać, mówi głośno i wyraźnie: Auć, to boli! To strategia polegająca na sygnalizowaniu zachowań dyskryminacyjnych przez używanie wcześniej uzgodnionych zwrotów w sytuacjach, w których jedna osoba naruszyła granice innej osoby lub innych osób. 

Strategia FUKO 

Gdy jesteś świadkiem wykluczającego zachowania, dyskryminacji, mikronierówności i chcesz zareagować bardziej stanowczo i dobitnie niż tylko krótkim komentarzem, użyj informacji zwrotnej: 

• F jak fakty: Powiedz, jakie konkretne zachowanie jest dyskryminujące. 
• U jak uczucia: Nazwij emocje, jakie w tobie wywołuje takie zachowanie. 
• K jak konsekwencje: Pokaż i uświadom skutki dyskryminacji. 
• O jak oczekiwania: Sprecyzuj, jakiej zmiany w zachowaniu oczekujesz od osoby, która przejawia zachowania dyskryminujące. 

Na przykład: Kiedy mówisz do Włodka, że jest głupi jak każdy Rusek, to go obrażasz i dyskryminujesz. Złości mnie to i nie mam na to zgody. On pewnie czuje się źle i jest mu przykro. Oczekuję, że przestaniesz się tak do niego odzywać. 

Strategia 4 STOPNIE 

Jeśli doznajesz dyskryminacji lub jesteś jej świadkiem, skorzystaj z techniki stopniowania reakcji. 

1. Powiedz, czego oczekujesz.  
   Na przykład, że oczekujesz zaprzestania dyskryminujących zachowań.  
   Zadziała? Świetnie. Nie zadziała? Przejdź na drugi stopień. 
2. Powtórz jeszcze raz swoje oczekiwania, ale bardziej stanowczo. Dodaj informacje o emocjach, jakie powoduje dyskryminujące zachowanie.  
   Na przykład: Jest mi przykro / złoszczę się / oddala mnie od ciebie, kiedy się tak do mnie zwracasz.  
   Zadziała? Świetnie. Nie zadziała? Przejdź na trzeci stopień. 
3. Określ konsekwencje, z jakimi będzie się musiał ktoś liczyć, jeśli dyskryminujące zachowanie będzie kontynuowane. Możesz przywołać zaplecze (kogoś, kto może cię wesprzeć).  
   Na przykład: Jeśli nadal będziesz się tak do mnie zwracać, zerwę z tobą znajomość / nie pomogę ci w przygotowaniu do sprawdzianu / poinformuję o tym nauczyciela.  
   Zadziała? Świetnie. Nie zadziała? Przejdź na czwarty stopień. 
4. Wyciągnij zapowiedziane wcześniej konsekwencje. To bardzo ważne. Jeśli tego nie zrobisz, nauczysz agresora bezkarności, bo następnym razem nie będzie traktował twoich ostrzeżeń poważnie. Dlatego w punkcie 3 mów wyłącznie o takich konsekwencjach, jakie naprawdę jesteś gotów/gotowa zastosować. 

„Nic nie położy kresu wojnom, jeżeli ludzie nie odmówią w nich udziału”.

Albert Einstein

Skuteczne oddziaływania antydyskryminacyjne – propozycje dla nauczycieli 

W podejmowaniu antydyskryminacyjnych działań i w antydyskryminacyjnej edukacji największe znaczenie odgrywa zachowanie spójności między treścią a formą. W przeciwnym razie wydarzenia, ćwiczenia, szkolenia będą dla uczestników po prostu niewiarygodne. Wydarzenia i akcje równościowe muszą być zorganizowane w sposób włączający i uwzględniać równe traktowanie uczestników, do których są kierowane. 

Najważniejszym wnioskiem płynącym z ćwiczenia przeprowadzonego przez Jane Elliott jest fakt, że ludzie nie rodzą się z uprzedzeniami. Uprzedzenia to zachowania wyuczone. A skoro możemy się ich nauczyć, to możemy się ich także oduczyć. 

Od początku włączaj dzieci i młodzież w planowane działania. Dowiedz się, jakie są potrzeby uczniów i uczennic, jeśli chcesz, aby wydarzenie lub proponowane zajęcia odpowiadały ich oczekiwaniom. Jeżeli mają być dla nich angażujące i ciekawe, zacznij z nimi jak najwcześniej rozmawiać o twoich propozycjach, pytaj i słuchaj, co mają do powiedzenia. Nikt nie wie lepiej od samych dzieci i nastolatków, jak wyglądają relacje rówieśnicze w klasie i w szkole, co stanowi problem i co jest dla nich w danym momencie najważniejsze. 

Koniecznie zatroszcz się, aby ćwiczenia, wydarzenia i ich promowanie odbywały się w języku zrozumiałym dla wszystkich uczniów. Jeśli wyświetlasz uczniom lub ich rodzicom filmy edukacyjne, zadbaj, aby były one pokazywane w języku zrozumiałym dla wszystkich lub zawierały napisy w odpowiednim języku. Jeśli w szkole uczą się dzieci o różnym pochodzeniu, uwzględnij to, że język polski może nie być ich pierwszym językiem, a ich rodzice i opiekunowie nie posługują się nim biegle. W takim wypadku warto przetłumaczyć najważniejsze materiały na odpowiednie języki. 

Równe traktowanie nie oznacza traktowania wszystkich tak samo, tylko traktowanie wszystkich z szacunkiem, z uznaniem ich godności i odrębności oraz z uwzględnieniem ich różnych możliwości i potrzeb. Dbaj o uczniów, ale i zadbaj o siebie: 

• Pracuj w zespole. Razem jest łatwiej. 
• Szukaj sojuszników i sojuszniczek. Edukacja antydyskryminacyjna jest wciąż nowym tematem w polskich szkołach, warto znaleźć osoby, które będą stanowić wsparcie. 
• Pamiętaj, że aby organizować wydarzenie równościowe, nie musisz być ekspertem / ekspertką. Nie musisz wiedzieć wszystkiego. Masz prawo wciąż się dowiadywać i uczyć w trakcie działania. 
• Zwiększaj swoją wiedzę na temat stereotypów, uprzedzeń i dyskryminacji, a także pogłębiaj swoją wrażliwość i swoje rozumienie tej tematyki. Czytaj publikacje poświęcone edukacji antydyskryminacyjnej i oglądaj filmy edukacyjne. 
• Poszukaj szkoleń i warsztatów antydyskryminacyjnych i – jeśli to możliwe – bierz w nich udział. To znakomity sposób rozwijania swoich praktycznych umiejętności. 

Szkolenia antydyskryminacyjne oparte na wywoływaniu w ludziach negatywnych emocji na swój temat oraz poczucia winy mogą mieć negatywne skutki psychologiczne, zwłaszcza u dzieci, ale także u dorosłych. Może to skutkować lękami albo frustracją, mogącymi mieć paradoksalne skutki i prowadzić do nasilenia niechęci wobec grupy, do której nastawienie chciano poprawić. 

W dłuższej perspektywie zachowania wpływają na przekonania i postawy. Zamiast walczyć z niewłaściwymi przekonaniami w umysłach ludzi, łatwiej jest pracować nad praktycznym poprawianiem ich zachowań w codziennych sytuacjach i kontaktach z innymi. 

Na postawie ćwiczenia Jane Elliott oraz eksperymentu Muzafera Sherifa można wnioskować, że skuteczne strategie zwalczania uprzedzeń mają kilka cech. Przede wszystkim, zamiast skupiać się na negatywach, powinny koncentrować się na: 

• wzbudzaniu empatii wobec innych osób 
• podkreślaniu elementów wspólnych między grupami 
• prostowaniu nieprawdziwych informacji na temat innych grup 
• stwarzaniu sytuacji, gdy uprzedzenia mogą być praktycznie zweryfikowane 
• tworzeniu okazji do wspólnych zadań i przedsięwzięć, wymagających współpracy między uprzedzonymi do siebie grupami

Praktyczne ćwiczenia uczące postaw antydyskryminacyjnych i równościowych

Dla najmłodszych, uczniowie klas 1–3

Ćwiczenie: Czy wszyscy muszą być tacy sami?

• Zaczynamy od rozmowy na temat: Czy wszyscy muszą być tacy sami?
• Zachęcamy dzieci do wypowiedzi i dzielenia się refleksjami: Czy musimy tak samo wyglądać i tak samo się ubierać? Czy musimy lubić takie same rzeczy? Czy byłoby fajnie na świecie, gdyby wszyscy byli tacy sami? Czy chciałbyś/chciałabyś, aby wszystkie dzieci były identyczne jak ty?
• Czytamy dzieciom bajkę Płatki słonia.
• Zachęcamy dzieci do wypowiedzi na temat zachowania zwierzątek. Czy Kwiat dobrze postąpił, oceniając Słonia? Jak się wtedy poczuł Słoń? Czy to miłe dla tej osoby, kiedy ją odrzucamy? Czy można się przyjaźnić, jeśli różnimy się od siebie?
• Rozdajemy dzieciom kartki i zachęcamy do narysowania ulubionego zwierzątka. Rozmawiamy o tym, że powstały różne rysunki, tak jak w lesie albo w dżungli mieszkają rożne zwierzątka i wszystkie są potrzebne, aby dżungla istniała i wszystko w niej działało tak, jak trzeba.

Ćwiczenie: Kwiatowa łąka

• Klasę dzielimy na kilka grup, liczących mniej więcej tyle samo osób, najlepiej 3–5. Każda grupa otrzymuje kartkę papieru i ma za zadanie narysować na niej kwiat z taką liczbą płatków, ile osób liczy grupa. Grupa pięcioosobowa rysuje kwiat z pięcioma kwiatkami, czteroosobowa – z czterema itd. Możemy na tablicy narysować przykładowy kwiatek. Chodzi o to, aby każdy uczeń miał swój płatek.
• W środku kwiatka grupa wypisuje cechy, które są wspólne dla wszystkich członków/członkiń grupy, natomiast na płatkach – te cechy, które wyróżniają poszczególne osoby i czynią je wyjątkowymi.
• Następnie omawiamy ćwiczenie pod kątem tego, jaką wartość ma różnorodność. Rysunki można zawiesić na ścianie klasy tak, aby powstała kwiatowa łąka. Można porównać różnorodność kwiatków i płatków do ludzi na świecie. Podkreślamy wartość różnorodności cech, wskazujemy też, że między ludźmi istnieje wiele podobieństw. Możemy wprowadzić hasło: Wszyscy różni, wszyscy równi.

Ćwiczenie: Jabłka

• Do przeprowadzenia ćwiczenia trzeba wcześniej przygotować jabłka: tyle jabłek, ilu jest uczniów w klasie. Każda osoba z grupy wyjmuje sobie z pudełka lub koszyka jedno jabłko. Niech uczniowie dokładnie przyjrzą się swoim jabłkom, odkryją i zapamiętają wszystkie ich niepowtarzalne cechy. Mogą nawet nadać swojemu jabłku imię. Po kilku minutach prosimy, aby jabłka wróciły do koszyka. Następnie rozsypujemy je na podłodze. Nauczyciel prosi teraz uczniów, aby odnaleźli swoje jabłko. Jeżeli któreś z dzieci ma problem, może poczekać do chwili, kiedy większość uczniów odnajdzie swoje jabłka i wtedy spróbować ponownie znaleźć własne.
• Najważniejszą częścią tego ćwiczenia jest podsumowanie. Prosimy dzieci, aby spróbowały odnieść różnice między jabłkami do różnic między ludźmi. Czy wszystkie jabłka są takie same?
• Czy różnice między jabłkami okazały się ważne? Czy między poszczególnymi jabłkami istnieją podobieństwa? Czy różne jabłka mogą leżeć obok siebie w tym samym koszyku?

Wspólne tworzenie gazetki szkolnej

Razem z dziećmi przygotowujemy materiały w formie plastycznej do szkolnej lub klasowej gazetki na temat równości. Warto, żeby zajęcia były poprzedzone lekcją na temat równości i różnorodności lub jednym z ćwiczeń opisanych powyżej.

Dla uczniów z klas 4–8

Wizja lepszej szkoły

Podaj klasie instrukcję (pamiętaj, by mówić tonem spokojnym, który ułatwi wizualizację):

Chcę, abyście teraz sobie coś wyobrazili. To ćwiczenie będzie wymagało od was skupienia i wyobraźni. Wyobraźmy sobie, że dziś wieczorem, po całym dniu, gdy pewnie już towarzyszy wam duże zmęczenie, idziecie spać. I zasypiacie bardzo głębokim snem. Czy widzicie to? Śpicie. Czas powoli upływa, a wy wciąż smacznie śpicie.

Wyobraźmy sobie, że tej nocy dzieje się coś niezwykłego. Wydarza się cud. Cud polegający na tym, że wszystkie wyzwania i problemy szkoły, których nie lubicie i które sprawiają, że niechętnie do niej chodzicie, całkowicie i na zawsze znikają! Jednak wy o tym jeszcze nie wiecie, bo wciąż śpicie. Czas biegnie dalej, cud trwa. Wyobraźcie sobie, że się budzicie, szykujecie do wyjścia. Wychodzicie z domu i idziecie do szkoły.

Zastanówcie się teraz, po czym możecie poznać, że zdarzył się cud. Następnie grupa odpowiada (w zespołach lub na forum) na poniższe pytania, tak szczegółowo, jak tylko zdoła.

• Po czym poznajesz, że zdarzył się cud?
• Co nowego obserwujesz w szkole? Jakie zachowania, sytuacje?
• Co się dzieje podczas lekcji? Jak zachowują się nauczyciele? Jak zachowują się uczniowie i uczennice?
• Co się dzieje podczas przerwy? Jak zachowują się nauczyciele? Jak zachowują się uczniowie i uczennice?
• Gdyby nagle do szkoły przyszedł ktoś, kto dawno jej nie odwiedzał, po czym by poznał, że wydarzył się cud?
• Co myślisz o swojej szkole teraz? Co nowego w szkole ci się podoba?
• Jakie uczucia powoduje przebywanie w takiej szkole podczas lekcji?
• Jakie uczucia powoduje przebywanie w takiej szkole podczas przerw?
• Jak się czujesz po wyjściu z takiej szkoły?

Wywiad

Poproś uczniów, aby usiedli w kręgu. Niech dobiorą się w pary z osobami, które chcieliby poznać, które ich ciekawią, które znają najmniej. Gdy już to zrobią, niech znajdą w klasie miejsce, aby poszczególne pary się nie podsłuchiwały i mogły swobodnie porozmawiać. Niech osoby w parze usiądą naprzeciw siebie. Najpierw jedna staje się dziennikarzem i ma za zadanie zebrać jak najwięcej informacji o zainteresowaniach, umiejętnościach, marzeniach pytanej osoby, o tym co lubi ona robić w wolnym czasie, co ją złości, czego się boi, co ją cieszy. Potem następuje zamiana. Następnie „dziennikarz” na forum grupy przedstawia osobę, którą starał się poznać, i opowiada o niej jak najwięcej. Zachęć uczniów do podzielenia się tym, jak czuli się w czasie ćwiczenia. Czy któreś z pytań było trudne? Czy uczucia przeżywane w roli dziennikarza i osoby przepytywanej się różniły? Czy dowiedzieli się o sobie czegoś nowego, ciekawego, ważnego? Co to było?

Przygotowanie przedstawienia na temat, jak radzić sobie z dokuczaniem i dyskryminacją

Przedstawienie może zostać potem zaprezentowane całej społeczności szkolnej lub rówieśnikom z pozostałych klas danego rocznika.

Każdy z nas jest wyjątkowy

Należy przygotować duże arkusze papieru (może być karton, szary papier). Dzielimy klasę na grupy. Zadaniem grupy jest porozmawianie ze sobą na temat swoich umiejętności: tego, co każdy z członków grupy robi, w czym się wyróżnia, jakie ma zainteresowania. Wybrane cechy uczniowie przenoszą na papier za pomocą przygotowanych wcześniej kredek, mazaków, farb czy wycinków z gazet. Celem zadania jest integracja klasy oraz dostrzeżenie, że każdy człowiek jest inny: wartościowy i wyjątkowy. Prace można zawiesić w klasie bądź na korytarzu szkoły.

Wszyscy, którzy…

Klasa staje w kręgu. Nauczyciel czyta z przygotowanej wcześniej listy kolejne cechy, mówiąc: Wszyscy, którzy… a osoby, które mogą odpowiedzieć twierdząco na pytanie, robią krok do przodu, czyli do środka kręgu. Można im zaproponować, aby po każdym pytaniu się rozejrzeli i zobaczyli, ile osób z klasy jest do nich podobnych.

Przykładowa lista pytań (najlepiej przygotować listę około 20 pytań):

• lubią matematykę
• mają w domu jakieś zwierzątko
• stresują się sprawdzianem z historii
• słuchają polskiego rocka
• byli kiedyś na Mazurach
• mają młodszą siostrę
• tęsknią za kimś
• farbowali kiedyś włosy
• było im smutno w tym tygodniu
• mają ulubioną grę komputerową
• boją się burzy
• byli kiedyś nieszczęśliwie zakochani
• wstydzą się czegoś, co zrobili w przeszłości
• najbardziej podoba im się kolor niebieski
• potrafią grać na jakimś instrumencie
• nie chodzili do przedszkola
• chcą wyjechać za granicę, gdy już będą dorośli.

Listę można wydłużać i dowolnie modyfikować, aby dostosować ją do wieku dzieci lub aktualnych potrzeb. Zabawa może być wykorzystana również w młodszych klasach, a także wśród uczniów z klas ponadpodstawowych. Ćwiczenie ma dużą wartość integracyjną, a jego omówienie zwykle budzi wiele emocji. Podczas omówienia warto uczniów zapytać, co ich zaskoczyło, jakie emocje im towarzyszyły, do kogo się zbliżyli, czy któreś z pytań ich zawstydziło.

Dla uczniów szkół ponadpodstawowych

Projekcja filmu Niebieskoocy

Film na temat eksperymentu Elliott

Po projekcji przeprowadzamy dyskusję, omawiamy wrażenia i emocje. Pytania do uczniów:

• Czy myślisz, że wszyscy ludzie chcą być traktowani tak samo?
• Czy ty chcesz być traktowany/traktowana tak samo jak wszyscy?
• Co się dzieje z osobami o szczególnych potrzebach, w nieelastycznym systemie, w którym wszyscy traktowani są tak samo? Takimi pytaniami można wydobyć z uczestników ich własne doświadczenia z dyskryminującymi sytuacjami. To może im pomóc w zrozumieniu odczuć innych.
• W jaki sposób można z szacunkiem zauważyć i traktować różnice między ludźmi? Jeżeli grupa jest różnorodna, wieloetniczna lub wielokulturowa, i jeśli osoby o różnym pochodzeniu, różnym kolorze skóry zdecydują się wziąć udział w dyskusji, te pytania mogą doprowadzić do szczerej dyskusji na temat nowych norm w grupie, które byłyby akceptowalne dla wszystkich jej członków/członkiń.
• Czy ktoś może być dobrym człowiekiem i jednocześnie podtrzymywać, wspierać istnienie dyskryminacji? W jaki sposób aktywne działania antydyskryminacyjne mogą pomóc wszystkim ludziom, niezależnie od narodowości, płci czy koloru skóry?

Karty przeznaczenia

Przed przeprowadzeniem ćwiczenia przygotuj materiały pomocnicze czyli „karty przeznaczenia”.

Na sztywnych kartonikach wypisz po jednej z proponowanych cech. Każdy losuje kartę i wyobraża sobie, że wylosowana cecha staje się teraz elementem jego tożsamości. Poza tym nic innego się nie zmienia. Tylko ta jedna cecha.

Propozycje cech:

• kobieta/mężczyzna (zamieniasz swoją płeć)
• osoba heteroseksualna (zamieniasz swoją orientację)
• osoba homoseksualna (zamieniasz swoją orientację)
• dziecko
• Rosjanin
• Rom
• Ukrainiec
• Chińczyk
• muzułmanin
• buddysta
• ateista
• osoba bez pracy
• bezdomny
• osoba starająca się o status uchodźcy
• kryminalista
• osoba zakażona HIV
• osoba uzależniona od narkotyków
• osoba uzależniona od alkoholu
• osoba niepełnosprawna, poruszająca się na wózku inwalidzkim
• osoba w wieku 70 lat
• biały/czarnoskóry (zamieniasz swój kolor skóry)
• imigrant.

Niech uczniowie zamkną oczy i odpowiedzą sobie w myślach na pytania:

• Czy i jak zmieniłyby się twoje postawy i zachowanie?
• Jak zareagowaliby na twoją nową tożsamość rodzice?
• Jak zareagowaliby na twoją nową tożsamość dziadkowie?
• Jak przyjęliby twoją nową tożsamość znajomi?
• Czy twoja pozycja w szkole/społeczeństwie uległaby zmianie? Byłaby wyższa czy niższa?
• Czy miałbyś/miałabyś problem ze znalezieniem pracy?
• Czy jest coś, co jako nowa osoba mógłbyś/mogłabyś zaoferować społeczeństwu; coś, czego nie byłeś / nie byłaś w stanie zaoferować wcześniej?
• Czy oczekujesz lub potrzebujesz czegoś od innych; czegoś, czego nie potrzebowałeś/potrzebowałaś wcześniej?
• Czy myślisz, że mógłbyś/mogłabyś być szczęśliwy/szczęśliwa w swoim nowym życiu?
• Czy będzie ci łatwiej czy trudniej mieszkać w twoim mieście?

Dyskusja i omówienie ćwiczenia:

• Czy trudno było wyobrazić sobie własne życie zmienione przez jedną cechę z „karty przeznaczenia”?
• Jak duża była to zmiana?
• Czy niektóre cechy z „kart przeznaczenia” trudniej było zaakceptować niż inne?
• Czy dowiedzieliście się czegoś nowego na temat ludzi, gdy spojrzeliście na nich z nowego punktu widzenia: z perspektywy nowej cechy, gdy stała się częścią waszej tożsamości?
• Czy spowodowało to zmianę waszej opinii na temat tych ludzi lub grup?
• Czym jest tolerancja? Czy istnieją jej granice, a jeśli tak, to gdzie się znajdują?

Drzewo dyskryminacji

Nauczyciel rysuje na dużej kartce drzewo. Na jego pniu pisze słowo dyskryminacja. Zachęca uczniów do burzy mózgów dotyczącej przyczyn i skutków dyskryminacji.

Przyczyny zapisywane są jako korzenie, a skutki – jako gałęzie.

Po zakończonej dyskusji nauczyciel odwraca kartkę z rysunkiem o 180 stopni. Uczniowie mogą się teraz przekonać, że działa to także odwrotnie. Skutki dyskryminacji stają się często przyczyną kolejnych jej przejawów. Dyskryminacja stanowi błędne koło, z którego osobom, będącym jej ofiarami, trudno się wydostać bez wsparcia osób życzliwych i pomocnych.