Edukacja stoi przed wyzwaniem wyposażenia człowieka w kompetencje kluczowe, które pozwolą mu elastycznie dostosowywać się do szybko zmieniającego się świata. Tempo zmian powoduje, że człowiek uczy się przez całe życie. Kompetencje kluczowe rozwijane w szkole powinny zaspokajać indywidualne potrzeby człowieka, pozwalać na samorealizację i rozwój osobisty młodego człowieka oraz integrację ze środowiskiem, a także umożliwiać mu odnalezienie się na rynku pracy. Szkoła powinna więc sprostać zróżnicowanym potrzebom osób uczących się i stwarzać im warunki do nabywania kompetencji kluczowych.

Co to są kompetencje kluczowe 

Kompetencje kluczowe zwykle definiowane są jako połączenie wiedzy, umiejętności i postaw odpowiednich do sytuacji.

• „Wiedza to fakty, liczby, pojęcia, idee i teorie, które są już ugruntowane i pomagają zrozumieć określoną dziedzinę lub zagadnienie.
• Umiejętności to zdolność i możliwość realizacji procesów i korzystania z istniejącej wiedzy do osiągania wyników.
• Postawy opisują gotowość i skłonność do działania lub reagowania na idee, osoby lub sytuacje” (Zalecenia Rady UE z dnia 22 maja 2018 r. w sprawie kompetencji kluczowych w procesie uczenia się przez całe życie).

8 kompetencji kluczowych 

Unia Europejska określiła 8 kompetencji kluczowychw procesie uczenia się przez całe życie. Są to:

• kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji
• kompetencje w zakresie wielojęzyczności
• kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii
• kompetencje cyfrowe
• kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się
• kompetencje obywatelskie
• kompetencje w zakresie przedsiębiorczości
• kompetencje w zakresie świadomości i ekspresji kulturalnej.

Tych 8 kompetencji kluczowych od 1996 roku podlega weryfikacji przez Parlament Europejski, tak by ich charakterystyka odpowiadała dynamice zmian cywilizacyjnych. Każda z kompetencji zawiera opisany zakres w obszarze wiedzy, umiejętności i postaw.

Kompetencje kluczowe w szkole 

Kompetencje kluczowe w szkole są skorelowane z podstawą programową kształcenia ogólnego. Gdy zajrzymy do podstawy programowej wraz z preambułą, zauważymy, że opisane w niej umiejętności odnoszą się bezpośrednio do poszczególnych kompetencji kluczowych, np.:

• sprawne komunikowanie się w języku polskim oraz w językach obcych nowożytnych to kompetencje w zakresie wielojęzyczności
• sprawne wykorzystanie narzędzi matematyki w życiu codziennym, a także kształcenie myślenia matematycznego to kompetencje matematyczne.

W opisie warunków i sposobów realizacji podstawy programowej na poszczególnych przedmiotach znajdziemy konkretne wskazówki do pracy, dotyczące np. metod nauczania.

Ważne jest, by myślenie o kompetencjach kluczowych nie było utożsamiane z danym przedmiotem. Oznacza to w praktyce, że kompetencje matematyczne czy kompetencje cyfrowe należy rozwijać na wszystkich przedmiotach.

Nauczyciele języka polskiego w zakresie rozwijania kompetencji matematycznych mogą np.:

• zaznaczać na osi liczbowej przedziały czasowe omawianej epoki, lata życia pisarza, datę powstania dzieła oraz porównywać dane
• tworzyć notatki w postaci tabel, wykresów, modeli, wzorów
• ujmować relacje przyczynowo-skutkowe.

Nauczyciel ma więc za zadanie tak zorganizować proces kształcenia, by ucząc swojego przedmiotu, rozwijał u uczniów wszystkie kompetencje kluczowe.

W tym celu może skoncentrować swoje działania nie na tym, czego uczyć, ale – jak uczyć:

• opracować program nauczania skoncentrowany na kompetencjach kluczowych
• stosować innowacyjne metody wspierające proces edukacyjny, takie jak:
  
  
  • plan daltoński
  • tekst argumentacyjny
  • mapy mentalne
  • metaplan
  • drzewko decyzyjne
  • WebQuest
  • projekt edukacyjny
  • drama
  • debata
  • portfolio
  • wycieczki edukacyjne
• wykorzystywać nowoczesne technologie, które będą wspierały proces edukacyjny i nabywanie kompetencji kluczowych, m.in.
  
  
  • pracę w chmurze,
  • korzystanie z systemów wspierających pracę nauczyciela w procesie dydaktycznym, np. korzystanie z funkcjonalności systemu eduOne (biblioteka zasobów multimedialnych i interaktywnych)
  • pracę z aplikacjami, np. Padlet, Canva, Kahoot, Learning Apps
  • działania z wykorzystaniem sztucznej inteligencji
• angażować się w zewnętrzne projekty promujące kompetencje przyszłości, np. AI4Youth
• tworzyć wspólnie z innymi nauczycielami w szkole środowisko sprzyjające działaniom innowacyjnym, w którym uczniowie będą:
  
  • pracować zgodnie z indywidualnymi predyspozycjami
  • rozwijać umiejętności współpracy w grupie czy krytycznego myślenia
  • zdobywać umiejętności zapewniające im optymalne funkcjonowanie w społeczeństwie, m.in. na rynku pracy.

Dzięki takim działaniom uczniowie mają szansę stać się osobami, które biorą odpowiedzialność za własny rozwój oraz wykorzystują swój potencjał w rozwiązywaniu coraz bardziej złożonych problemów życia codziennego, krytycznym weryfikowaniu informacji czy we współpracy z innymi.

Jak kształtować kompetencje kluczowe w szkole

Kształtowanie kompetencji kluczowych w szkole może odbywać się:

• w sposób nieświadomy – poprzez modelowanie, czyli obserwację i naśladowanie
• poprzez świadome przechodzenie kolejnych poziomów nabywania kompetencji kluczowych
  
  
  • nieświadoma niekompetencja: „nie wiem, że nie wiem/nie umiem” – uczeń nie ma danej kompetencji kluczowej, nie ma wiedzy i umiejętności, aby podjąć określone działania i wykazać się w nich skutecznością
  • świadoma niekompetencja: „wiem, że nie wiem/nie umiem” – uczeń uświadamia sobie brak kompetencji i przejawia gotowość do uczenia się, podejmuje działania, przy których potrzebuje wsparcia innych, ukierunkowania działań na rozwiązania, stopniowo staje się jednak coraz bardziej samodzielny
  • świadoma kompetencja: „wiem, że wiem/umiem” – uczeń osiąga taki poziom, który pozwala korzystać z danej kompetencji w sposób biegły, ma wystarczające zasoby, aby samodzielnie działać, ma pewność, że to, co robi, jest skuteczne, uogólnia wiedzę, korzysta z umiejętności w nowych sytuacjach
  • nieświadoma kompetencja: „nie wiem, że wiem/umiem” –uczeń skutecznie realizuje trudne, niestandardowe zadania, łączy przyswojoną kompetencję z innymi, tworzy nowe strategie, działa w sposób automatyczny; to poziom eksperta, na tym poziomie może wspierać innych.

Rola nauczyciela w kształtowaniu kompetencji kluczowych u uczniów polega na dostarczaniu odpowiednich narzędzi i pracy metodami sprzyjającymi nabywaniu określonych kompetencji. U podstaw tej pracy powinno się przeprowadzić diagnozę poziomu poszczególnych kompetencji kluczowych oraz wytyczyć kierunek rozwoju kompetencji zgodnie z potrzebami jednostki w zmieniającym się świecie. Wykształcone kompetencje kluczowe będą w przyszłości decydowały o jakości życia uczniów, których dziś uczymy.