Głos w pracy nauczyciela to niewątpliwie główne narzędzie komunikacji. W prowadzeniu lekcji czy interakcjach z uczniami to jego ton, natężenie i sposób operowania nim są bardzo ważnym, jeśli nie najważniejszym elementem. Jak dbać o głos nauczyciela, by służył nie tylko przez kilka godzin lekcyjnych dziennie czy tygodniowo, lecz także przez lata?

Higiena głosu w pracy nauczyciela

Istnieje kilka przyczyn, które sprawiają, że głos nauczyciela zaczyna szwankować. Należą do nich:

• nadużywanie głosu
• niesprzyjające okoliczności (hałas w miejscu pracy)
• zła technika emisji głosu
• zła dieta.

To wszystko może doprowadzić początkowo do zmian głosu, które uważa się za odwracalne, ale z czasem i nadmiernym nadwyrężaniem głosu mogą przejść w utrwalone, nieprawidłowe mechanizmy, których konsekwencją mogą być nawet zmiany organiczne w obrębie krtani wymagające interwencji chirurgicznej.

Jak wynika ze statystyk gromadzonych przez Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, zdecydowaną większość chorób zawodowych nauczycieli stanowią problemy z narządami głosu spowodowane ich nadmiernym wysilaniem. Stanowią one aż 96% przypadków. Do najczęściej diagnozowanych należą guzki głosowe twarde, wtórne zmiany przerostowe fałdów głosowych oraz niedowład mięśni przywodzących i napinających fałdy głosowe z niedomykalnością fonacyjną głośni i trwałą dysfonią[1].

Dlatego też tak ważna jest higiena głosu w pracy nauczyciela. Co to takiego? To nic innego jak wszystkie te czynności, które można wykonać, by po prostu zadbać o swój głos. Zalicza się do nich aktywność fizyczną, stosowanie zbilansowanej diety, a także m.in. odpowiednie nawilżanie śluzówki krtani. 

Jak dbać o głos – podstawowe zasady

Istnieje kilka ważnych elementów diety, które wpływają na to, jak brzmi dźwięk naszego głosu. Warto więc wyeliminować z niej na jakiś czas lub na dłużej, jeśli wymaga tego sytuacja, takie produkty jak kawa, alkohol czy słodycze. Owszem, „mała czarna” dodaje energii, ale jeśli przyjmujemy zbyt dużo kofeiny, w ustach pojawia się suchość, która utrudnia mówienie. Dobrze jest po wypiciu kawy wypić szklankę wody, nie za zimnej i nie za gorącej, najlepiej w pokojowej temperaturze, dzięki czemu nawilżymy suche gardło. Podobnie jak kawa na nasz aparat mowy źle będą działać alkohol (zwłaszcza napoje wysokoprocentowe jak wódka czy nalewki), napoje gazowane i słodkie soki. Słodycze, choć również są zastrzykiem energii, zwłaszcza gdy mamy chwilowy kryzys i jesteśmy zmęczeni, sprawiają, że ślina staje się lepka i trudniej się nam mówi.

Jak jeszcze można dbać o głos nauczyciela? Nie zapominajmy o tym, by po prostu się wysypiać. Nawyk chodzenia wcześniej spać, chociaż raz w tygodniu, gdy odeśpimy zarwane noce lub ciężki dzień, nie powinien być nad wyraz trudny do zrealizowania. Dobrze byłoby zadbać o odpowiedni poziom nawilżenia pomieszczenia, w którym przebywamy. Suche powietrze, klimatyzacja czy przeciągi również zbyt dobrze nie wpływają na głos. Jeśli nie jest to możliwe w szkole czy w klasie, w której pracujemy, zadbajmy o to, by po powrocie do domu chociaż przez kilka godzin poprzebywać w pomieszczeniu, które jest odpowiednio nawilżone. Dobrym rozwiązaniem, które pozwoli naszym strunom głosowym się zregenerować, będą także chwila ciszy, szklanka rumianku lub szałwii. Gardło przed wysuszeniem ochronią także sok z aloesu lub napar z siemienia lnianego pity małymi łykami. Zarówno podczas lekcji, jak i po nich warto mieć przy sobie butelkę wody. Wypijanie kilku łyków w przerwach nie tylko nawilży gardło, lecz także nawodni cały nasz organizm.

Raz w tygodniu warto zafundować sobie inhalację, która także pozwoli zregenerować struny głosowe. Można ją zrobić tanim kosztem, jak za dawnych lat, wykorzystując garnek z gorącą wodą i ręcznik. Do inhalacji można wykorzystać sól, zioła lub olejki w zależności od naszych preferencji. Taki zabieg zregeneruje nie tylko gardło, lecz także cerę i pozwoli się wyciszyć.

Jak oszczędzać głos w pracy nauczyciela

To, z czym nauczyciele często mają największy problem, to oszczędzanie swojego głosu. W szkole trudno o przebywanie i pracę w cichym otoczeniu. Nadmierny hałas sprawia, że zazwyczaj mówimy podniesionym głosem lub wręcz krzyczymy. W ten proces angażujemy nie tylko nasze gardło, lecz także mięśnie, w tym mięśnie krtani. To sprawia, że nasza barwa głosu się zmienia, pogarsza się jego brzmienie, a często pojawia się też uciążliwa chrypka.

Zatem jak oszczędzać głos w pracy nauczyciela?

• Zamiast krzyczeć na uczniów, którzy są niegrzeczni, lepiej użyj gestu lub przedmiotu (np. gwizdka), by zwrócić ich uwagę.
• Na zebraniach, rozgrywkach sportowych czy wycieczce zamiast podniesionego głosu lub krzyku wykorzystaj rekwizyty takie jak gwizdek czy megafon.
• Podczas prowadzenia lekcji lub rozmowy z uczniami zadbaj o to, by wyeliminować zbędny hałas – zamknij okno, drzwi do sali, wyłącz niepotrzebny sprzęt.
• Podczas rozmowy nie bój się gestykulować, podchodzić bliżej do ucznia, z którym rozmawiasz, nie garb się, nie spuszczaj głowy, pilnuj, by twoja postawa była wyprostowana, a głowa uniesiona.

Emisja głosu dla nauczyciela

Jak wyjaśnia Mariola Śliwińska-Kowalska w książce Głos narzędziem pracy. Poradnik dla nauczycieli[2], emisja głosu (od łac. emissio – wypuszczanie) to „zespolona czynność oddychania, fonacji i artykulacji w połączeniu ze zjawiskiem rezonansu w przestrzeniach rezonacyjnych klatki piersiowej, krtani i nasady”, a także wydobycie głosu na zewnątrz; nauka wydobywania głosu „polegająca na skoordynowanej pracy aparatu głosowego i mięśni oddechowych w celu uzyskania rezonansu”.

Jak ćwiczyć emisję głosu w pracy nauczyciela? Warto w swojej codziennej praktyce wykorzystać kilka zadań, które z pewnością w tym pomogą.

• Przed pracą zafunduj sobie „nauczycielską rozgrzewkę” – pierwszym jej etapem będzie rozciąganie szyi, ramion oraz obręczy barkowej. Wystarczy kilka skrętów głowy na boki, opuszczanie jej w dół do mostka czy dotykanie ramienia uchem. Po tych ćwiczeniach dobrze jest rozgrzać aparat mowy mruczeniem. Wymruczeć można ulubioną piosenkę lub przebój, który właśnie leci w radiu.
• Ćwicz mięśnie aparatu mowy – naszą artykulację i wymowę świetnie wzmocnią i wzbogacą wszelkiego rodzaju łamańce językowe. W internecie znajdziesz wiele ćwiczeń logopedycznych, z których śmiało możesz skorzystać i które możesz powtarzać podczas jazdy samochodem do pracy albo tuż przed rozpoczęciem lekcji, gdy uczniów nie ma jeszcze w klasie. Nic też nie stoi na przeszkodzie, by kilka pierwszych minut lekcji wraz z dziećmi poświęcić właśnie na takie ćwiczenia i dodać do nich np. masaż twarzy. Dobrym ćwiczeniem aparatu mowy, stosowanym przez edukatorów emisji głosu, jest wyliczanka, którą znaleźć można w książce Zofii Rogoszówny[3], Pierwsza wrona bez ogona, druga wrona bez ogona, trzecia wrona… Mówienie jej na jednym wydechu na początku będzie dosyć trudne, ale z czasem poprawi naszą artykulację i umiejętność oddychania
  
  
  

Jak dbać o głoś nauczyciela – na co jeszcze warto zwrócić uwagę

• Pamiętaj o tym, by mówić nie na wdechu, ale na wydechu.
• Staraj się nie podwyższać i nie podnosić głosu, ale mówić w swoim rejestrze.
• Nie mów szybko, na jednym wydechu, rób przerwy na kolejne wyrazy, części swojej wypowiedzi.
• Zwracaj uwagę na to, by mięśnie szyi, krtani oraz klatki piersiowej nie były napięte, tylko rozluźnione.
• Staraj się prawidłowo oddychać podczas mówienia, uruchom przeponę podczas robienia głębszych oddechów.
• Nie mów z zaciśniętymi zębami czy wargami, otwieraj usta, niech twoja żuchwa będzie – na ile to możliwe – rozluźniona podczas twojej wypowiedzi.

Początkowo zapamiętanie i wprowadzenie tych wszystkich zasad może okazać się trudne albo wręcz niemożliwe do wykonania. Dobrze jest robić to stopniowo, powoli, metodą małych kroków, bo każda, nawet najdrobniejsza zmiana pomoże zadbać o komfort i głos w pracy nauczyciela.

[1] Źródło: https://pulsmedycyny.pl/na-co-choruja-nauczyciele-958997 [dostęp: 8.02.2023]

[2] M. Śliwińska-Kowalska, Głos narzędziem pracy. Poradnik dla nauczycieli, Łódź 1999.

[3] Z. Rogoszówna, Koszałki opałki. Gadki, piosenki i zabawy dziecięce, Warszawa 1928.