Rekomendacje i wskazówki pomocne w przygotowaniach do czwartej edycji egzaminu.

Próbny egzamin ósmoklasisty z języka polskiego z Nową Erą – informacje o arkuszu.

Arkusz próbnego egzaminu ósmoklasisty z języka polskiego został przygotowany przez ekspertów Nowej Ery na podstawie zawężonych – ze względu na pandemię – wymagań określonych w podstawie programowej kształcenia ogólnego dla ośmioletniej szkoły podstawowej. Katalog wymagań egzaminacyjnych znajduje się w Aneksie do Informatora o egzaminie ósmoklasisty z języka polskiego obowiązującym w roku szkolnym 2021/2022.

Próbny arkusz zawierał 19 zadań, za które uczeń mógł otrzymać maksymalnie 45 punktów. Zadania służyły sprawdzeniu umiejętności z trzech obszarów: kształcenia literackiego i kulturowego, kształcenia językowego oraz tworzenia wypowiedzi.

Pierwsza część arkusza liczyła 18 zadań, z których większość dotyczyła jednego z dwóch tekstów: Zemsty Aleksandra Fredry i fragmentu wywiadu z amerykańskim filozofem Michaelem Patrickiem Lynchem Pilne pytanie o prawdę. Zadania otwarte w tej części pozwalały uczniom wykazać się m.in. umiejętnością wyrażania opinii na dany temat, interpretacji tekstu kultury (ilustracji oraz grafiki) w kontekście utworu literackiego i nieliterackiego, a także znajomością treści i problematyki wybranych lektur obowiązkowych. W arkuszu pojawiły się aż cztery zadania z zakresu kształcenia językowego – jedno z nich sprawdzało znajomość zagadnień dotyczących rozpoznawania rodziny wyrazów oraz wyrazu podstawowego i pochodnego, kolejne polegało na znalezieniu właściwego wyrazu bliskoznacznego, a dwa następne odwoływały się do znajomości zasad ortograficznych i interpunkcyjnych. Uczniowie musieli się też zmierzyć z napisaniem krótkiej formy użytkowej – ogłoszenia dotyczącego organizowanych w szkole warsztatów na temat bezpiecznego korzystania z mediów społecznościowych. Należało w nim uwzględnić dwa argumenty zachęcające koleżanki i kolegów do udziału w tym wydarzeniu.

W drugiej części arkusza zostały zamieszczone dwa tematy wypracowań do wyboru: o charakterze argumentacyjnym (rozprawka) lub twórczym (opowiadanie). Uczniowie, niezależnie od wyboru tematu, mogli sami zdecydować, do których lektur obowiązkowych odwołają się w swojej pracy.

Średni wynik w ogólnopolskiej próbie statystycznej wyniósł 21,53 p., co w przeliczeniu daje 47,84%. Można zatem uznać, że test okazał się dość trudny – w ubiegłym roku średni rezultat był wyższy (50,18%).

Kształcenie literackie i kulturowe

Uczniowie wypadli najlepiej w zadaniach z zakresu kształcenia literackiego i kulturowego. Średni wynik populacji wyniósł 8,12 p., co stanowi 54,13% – polecenia sprawdzające ten obszar sprawiły więc ósmoklasistom umiarkowaną trudność.

Ze szczegółowej analizy wynika, że najłatwiejsze okazały się dla uczniów zadania dotyczące wyszukiwania informacji w tekście nieliterackim. Jest to pozytywny sygnał, ponieważ to właśnie takie teksty, poruszające nierzadko kwestie natury filozoficznej, bywają dla ósmoklasistów niezwykle skomplikowane w odbiorze.

We wspomnianym obszarze najtrudniejsze okazały się zadania 1., 5., 6. oraz 11. Zadanie 1. polegało na wyszukaniu potrzebnych informacji we fragmencie Zemsty, a następnie ocenieniu prawdziwości podanych stwierdzeń. Średni wynik 41% nasuwa refleksję, że uczniowie mają problem ze zrozumieniem przebiegu wydarzeń czy intencji bohaterów w utworach odległych od czasów współczesnych. Powodem jest chociażby język, którym dany tekst został napisany. Z tego względu można w ramach powtórek zaproponować ćwiczenia doskonalące umiejętność czytania ze zrozumieniem tekstów z podstawy programowej, czyli przede wszystkim lektur szkolnych.

Kolejne trudne zadanie (nr 5) wymagające znajomości typów komizmu wypadło najsłabiej ze wszystkich w całym arkuszu – średni wynik populacji wyniósł zaledwie 24%. Aby ułatwić uczniom zrozumienie typów komizmu występujących w Zemście, warto obejrzeć na lekcji fragmenty filmu w reżyserii Andrzeja Wajdy – przekaz wizualny z pewnością pozwoli w funkcjonalny sposób utrwalić pojęcia, których znajomość może być wymagana na egzaminie.

Również zadanie 6. dotyczące rozpoznania tekstu pobocznego (didaskaliów) i wskazania jego funkcji w utworze okazało się dla uczniów sporym wyzwaniem (średni wynik – 47%). Płyną z tego wnioski, że teoria literatury stwarza ósmoklasistom problem.

Kłopotliwe okazało się ponadto zadanie 11. polegające na zajęciu stanowiska na temat grafiki będącej ilustracją do wywiadu Pilne pytanie o prawdę. Średni wynik wyniósł jedynie 38%. Grafika miała charakter symboliczny, odniesienie się do niej w kontekście tekstu nieliterackiego (wywiadu) wymagało zatem myślenia abstrakcyjnego. By wesprzeć uczniów w interpretowaniu takich materiałów wizualnych, warto korzystać z przekładu intersemiotycznego oraz ćwiczyć umiejętność zestawiania utworów literackich i nieliterackich z innymi tekstami kultury. Przydatne do tego zdjęcia i grafiki można znaleźć w bezpłatnych bazach internetowych.

Kształcenie językowe

Kształcenie językowe to obszar, w którym uczniowie – podobnie jak w latach ubiegłych – wypadli najsłabiej. Średni wynik wyniósł 6,62 p., czyli 41,38%. Najmniej wątpliwości wzbudziło zadanie polegające na określeniu funkcji czasowników w 1. osobie liczby mnogiej zastosowanych w wypowiedzi uczestnika wywiadu (wynik 85%). Uczniowie bez problemu dostrzegają więc twórczy i sprawczy charakter działań językowych – potrafią zidentyfikować nadawcę i odbiorcę wypowiedzi na podstawie form gramatycznych. Trudność natomiast sprawiły ósmoklasistom zadania ze słowotwórstwa (rozpoznawanie wyrazu podstawowego i rodziny wyrazów), a także dotyczące zróżnicowanej leksyki (zastąpienie wskazanego słowa innym). Kłopotliwym zagadnieniem dla uczniów, tak jak dla ich starszych kolegów w poprzedniej edycji egzaminu, okazały się ponadto zadania z zakresu poprawności ortograficznej i interpunkcyjnej. Aby wzmocnić umiejętności zdających z obszaru kształcenia językowego, warto przygotowywać zestawy ćwiczeń pozwalających wyeliminować wspomniane trudności – głównie z interpunkcji i ze słowotwórstwa. Ćwiczenia te wcale nie muszą być skomplikowane ani nadmiernie rozbudowane, ważne jest utrwalenie kolejności powstawania wyrazów. Nacisk należy też położyć na wyrazy bliskoznaczne, by ósmoklasiści dostrzegli i utrwalili różnice pomiędzy wyrazami należącymi do tej samej rodziny wyrazów a wyrazami bliskoznacznymi.

Ćwiczenie 1.
Podkreśl zdania, w których interpunkcja jest niepoprawna, i je popraw.

1. Wracając, z kina rozmyślała o pracy.
2. Paweł, korzystając z urlopu zregenerował się w pełni.
3. Nie zawsze pamiętał o tym, by wynieść śmieci.
4. Wrócę do pracy, kiedy wyzdrowieję.
5. Zbierała maliny, porzeczki, agrest i myślała o tym, jakie ma szczęście że mieszka na wsi.
6. Nie zgadzam się z tym, jak mnie postrzegasz.
7. Idąc do kina, dostrzegła Zosię.
8. Wróciwszy z pracy zdrzemnęła się.
9. Wanda która mieszka tu od lat, zna wszystkich w okolicy.
10. Nie wiedziałam, że dom, w którym mieszkasz, ma sto lat.
11. Przyglądała się uważnie, lecz nie zauważyła zmian które zachodzą w przyrodzie.
12. Pojadę w góry, albo nad morze, albo zostanę w domu.
13. Namalowawszy obraz, przyjrzała mu się, krytycznie.
14. Pan Tomek który pracuje z moim bratem, wyjechał na wakacje.
15. Nie rozumiem matematyki i chemii i biologii i fizyki.
16. Znalazłszy przyjaciela, poczuł się szczęśliwy.
17. Moja babcia którą bardzo kocham, piecze najlepsze pączki, na świecie.
18. Wyjechał w długą podróż lecz z nikim się nie pożegnał.
19. Uwielbiam czytać książki przygodowe, które rozwijają moją wyobraźnię.
20. Na liście zakupów znajdują się chleb masło i dżem truskawkowy, i krem czekoladowy.

Ćwiczenie 2.
Podkreśl wyrazy należące do tej samej rodziny wyrazów.

1. internat, internetowy, internet, internauta, internista, informacja, intendentka, interesujący, infantylny, intrygujący, introwertyk, internautka
2. książka, księżniczka, król, kropla, książkowy, księgarnia, krzesiwo, księgarz, kierownica, zamek, samochód, władca, księga, podręcznik, biblioteka, książeczka

Ćwiczenie 3.
Ustal kolejność powstawania wyrazów – w tym celu zapisz je w odpowiednim porządku.

1. ładniutki, ładnie, ładny
2. dom, domek, domeczek, domowy, domownik
3. szkoła, szkolny, przedszkole, szkółka, wyszkolony, szkolony.

Ćwiczenie 4.

Przepisz wyrazy bliskoznaczne. Pamiętaj, że wyrazy bliskoznaczne nie należą do tej samej rodziny wyrazów.

internat, ciekawy, internetowy, ekscytujący, internet, internauta, internista, przyciągający, informacja, interesant, interesujący, infantylny, fascynujący, internautka

Tworzenie wypowiedzi

Tworzenie wypowiedzi oceniono średnio na 6,79 p. możliwych do zdobycia (czyli 48,50%). Z tego obszaru ósmoklasiści najlepiej wykonali zadanie 17. polegające na rozpoznaniu manipulacji językowej i uzasadnieniu jej obecności w wybranym tekście (średni wynik to 79%). Trudność sprawiły natomiast dwa zagadnienia: formułowanie argumentów odnoszących się do związku załączonej grafiki z treścią wywiadu (zadanie 11., średni wynik – 38%) i tworzenie spójnej wypowiedzi w formie ogłoszenia (zadanie 18., średni wynik – 46% za formę, 43% za poprawność językową, ortograficzną i interpunkcyjną). Ten ostatni wynik jest nieco zaskakujący, ponieważ zadanie dotyczące zredagowania ogłoszenia lub zaproszenia z uwzględnieniem argumentacji pojawia się na egzaminie ósmoklasisty co roku.

W raporcie po egzaminie próbnym z Nową Erą z języka polskiego warto również zwrócić uwagę na to, co stanowi największą trudność podczas tworzenia dłuższej wypowiedzi pisemnej. W poniższej tabeli zaprezentowano średnie wyniki populacji z podziałem na poszczególne kryteria oceny wypracowania.

Z analizy danych zebranych w tabeli wynika, że należy położyć nacisk na rozwijanie kompetencji uczniów związanych z językiem wypowiedzi – w obszarze leksyki, ortografii oraz interpunkcji. Ósmoklasiści nie znają lub też nie potrafią wykorzystać w praktyce zasad pisowni – warto więc o nich przypominać i zachęcać do sprawdzania własnych prac, zarówno krótkich tekstów, jak i rozprawek czy opowiadań. Można zaproponować, aby uczniowie nawzajem oceniali swoje prace, zwłaszcza przy krótkich formach użytkowych. Najpierw należy wręczyć kryteria oceny, np. zaproszenia lub ogłoszenia, a następnie poprosić o przygotowanie danej formy wypowiedzi. Po wykonaniu zadania uczniowie wymieniają się zeszytami i nawzajem sprawdzają swoje prace. Dzięki temu mogą kilka razy przetworzyć wiedzę – w trakcie pisania własnego tekstu, a później podczas sprawdzania czyjejś pracy i udzielania informacji zwrotnej na temat wyniku. Dużą zaletą takiej organizacji pracy jest możliwość uczenia się na błędach, dostrzegania ich w tekście i poszukiwania sposobów na to, jak je poprawić. Za sprawą takich działań uczniowie doskonalą swoje kompetencje i wyrabiają nawyk autokorekty, co może im pomóc wyeliminować usterki we własnych wypowiedziach podczas egzaminu.

Bardzo często uczniowie nieusatysfakcjonowani tematem rozprawki decydują się na opowiadanie twórcze, które ich zdaniem zapewnia więcej swobody piszącemu. To jednak mylne założenie. Opowiadanie twórcze jest zwykle większym wyzwaniem dla ósmoklasisty, ponieważ wymaga nie tylko doskonałej znajomości lektury obowiązkowej i lekkiego pióra, lecz także spełnienia wymogów dotyczących określonej liczby elementów twórczych – minimum sześciu z dziesięciu (czas akcji, miejsce akcji, elementy opisu, elementy charakterystyki, dialog, monolog, zwrot akcji, punkt kulminacyjny, retrospekcja, puenta).

Doskonaleniu warsztatu pisarskiego, z uwzględnieniem wspomnianych kryteriów oceny opowiadania twórczego, służy zestaw ćwiczeń zaproponowanych poniżej. Warto uświadomić uczniom, że już we wstępie opowiadania mogą uwzględnić trzy elementy twórcze: czas akcji, miejsce akcji i elementy opisu (np. miejsca lub bohatera). Jeśli w rozwinięciu będą pamiętali o dialogach, elementach charakterystyki, punkcie kulminacyjnym, a w zakończeniu o puencie – nauce płynącej z opisanych wydarzeń, to sprostają wymaganym kryteriom. Pierwsze ćwiczenie pozwala na przeanalizowanie tematu pracy i ma na celu uporządkowanie wiadomości w nim zawartych. Uczniowie często mają bowiem problemy z czytaniem ze zrozumieniem, co sprawia, że piszą prace niezgodne z tematem.

Ćwiczenie 1.
Zapoznaj się z tematem opowiadania, a następnie uzupełnij tabelę[1].
Temat: Napisz opowiadanie, w którym będziesz towarzyszył Ebenezerowi Scrooge’owi podczas spotkania z trzecim duchem. W trakcie tego spotkania odbierzesz ważną naukę. W wypracowaniu wykaż, że dobrze znasz utwór Karola Dickensa. Twoja praca powinna liczyć co najmniej 200 słów[2].

Napisanie opowiadania wymaga dobrej znajomości lektury. Warto zatem zachęcać uczniów do przypominania sobie treści przeczytanych wcześniej utworów (z wiarygodnych źródeł, wolnych od błędów merytorycznych). Można również zaproponować napisanie planu wydarzeń całej lektury bądź fragmentu, którego ma dotyczyć opowiadanie. Takie ćwiczenia pozwalają uczniom dokonać selekcji wybranych treści z lektury, odpowiadających tematowi.

Ćwiczenie 2.
Napisz plan wydarzeń związanych z tematem Twojego opowiadania twórczego.

1. Przybycie Ducha Przyszłych Wigilii.
2. ……………………………………………………
3. Wizyta u handlarza Joe.
4. …………………………………………………….
5. Przybycie do kancelisty.
6. …………………………………………………….
7. …………………………………………………….
8. Zniknięcie Ducha Przyszłych Wigilii.

Kolejne ćwiczenie pozwala na przygotowanie materiału niezbędnego do zamieszczenia w opowiadaniu elementów opisu (np. miejsca i bohatera) oraz elementów charakterystyki.

Ćwiczenie 3.
Na podanych schematach zapisz jak najwięcej skojarzeń związanych z miejscem akcji opowiadania, wyglądem bohatera oraz jego cechami charakteru.

Londyn, XIX wiek

Ebenezer Scrooge
wygląd

Ebenezer Scrooge
cechy charakteru poparte przykładami zachowania/postępowania

Następne ćwiczenie polega na stworzeniu próbnego szkicu opowiadania, co pozwoli uczniom zaplanować, które elementy twórcze uwzględnią w poszczególnych częściach pracy.

Ćwiczenie 4.
Przygotuj próbny szkic opowiadania twórczego – zaplanuj zawartość poszczególnych części opowiadania.

1. WSTĘP (zamieść informacje o czasie i miejscu akcji oraz element opisu, np. miejsca lub postaci)
2. ROZWINIĘCIE (uwzględnij np. elementy charakterystyki, opisu miejsca lub postaci, monolog, dialog, punkt kulminacyjny, zwrot akcji, retrospekcję)
   
   

   Wskazówka Pamiętaj, że kolejne wypowiedzi w dialogu należy zapisywać w nowej linii od myślnika. Aby wprowadzić zwrot akcji, posłuż się słownictwem typu: wtem, nagle, niespodziewanie. Prowadź narrację konsekwentnie, tzn. pisz w 1. osobie liczby pojedynczej albo w 3. osobie liczby pojedynczej. Jeśli chcesz wprowadzić retrospekcję, zacznij słowami np. Wtedy przypomniał sobie dzień, w którym…, Wtem wróciło wspomnienie dnia…, Zapragnął przenieść się do chwili, w której…

3. ZAKOŃCZENIE (tu warto zamieścić puentę)
   
   

   Wskazówka Pamiętaj, że kolejne wypowiedzi w dialogu należy zapisywać w nowej linii od myślnika. Aby wprowadzić zwrot akcji, posłuż się słownictwem typu: wtem, nagle, niespodziewanie. Prowadź narrację konsekwentnie, tzn. pisz w 1. osobie liczby pojedynczej albo w 3. osobie liczby mnogiej. Jeśli chcesz wprowadzić retrospekcję, zacznij słowami np. Wtedy przypomniał sobie dzień, w którym…, Wtem wróciło wspomnienie dnia…, Zapragnął przenieść się do chwili, w której…

   Trudno jest wprowadzić zwrot akcji lub punkt kulminacyjny, jeśli operujemy czasownikami, które nie są dynamiczne. Kolejne proponowane ćwiczenie pokazuje, jak pozornie podobne sytuacje zostają opisane w różny sposób. Użycie w pierwszym przykładzie czasownika, który nie jest dynamiczny, stanowi wskazówkę do stworzenia statycznego opisu sytuacji zamiast ukazania jej gwałtownego przebiegu. Po wykonaniu tego zadania warto zachęcić uczniów do przeczytania przygotowanych historii i zwrócić uwagę na różnice pomiędzy przykładem pierwszym a drugim. Ułatwi to realizację kolejnego zadania, polegającego na opisie miejsca wydarzeń z wykorzystaniem czasowników dynamizujących tekst.

Ćwiczenie 5.[3]
Wyobraź sobie ukazane sytuacje. Napisz kilka zdań (3–4) przedstawiających te dwie historie[4].

1. Mam problem z rowerem.
2. Zepsuł mi się rower.

Ćwiczenie 6.
Przygotuj fragment opowiadania twórczego, w którym przedstawisz czas akcji swojego opowiadania. Odwołaj się do znajomości utworu Karola Dickensa. Zacznij słowami:

Działo się to…

Ćwiczenie 7.
Przygotuj opis miejsca akcji – napisz kilka zdań o dziewiętnastowiecznym Londynie.

Ćwiczenie 8.
Na podstawie materiału zebranego w ćwiczeniu 3. napisz kilka zdań o Ebenezerze Scrooge’u – uwzględnij elementy opisu postaci i charakterystyki.

Po tym ćwiczeniu uczniowie mogą przejść do napisania rozwinięcia pracy. Kolejnym krokiem powinno być zredagowanie zakończenia.

Zaproponowane powyżej ćwiczenia można dostosować do omawiania kolejnych lektur, aby przygotować uczniów do funkcjonalnego odwoływania się do tekstów i podpowiedzieć im, w jaki sposób warto wprowadzać elementy twórcze w swoich wypowiedziach.

Podsumowanie

Analiza wyników próbnego egzaminu – dzięki wskazaniu mocnych i słabych stron uczniów – pozwala na dostosowanie planu powtórek do aktualnych potrzeb ósmoklasistów oraz trybu prowadzenia lekcji. Początek drugiego semestru to dobry moment na opanowanie najbardziej problematycznych zagadnień.

Zdalne nauczanie nie zapewnia nauczycielom komfortu pracy. Warto pamiętać, że jest to niełatwa sytuacja dla wszystkich uczestników procesu edukacji, a niepewność udziela się także rodzicom i uczniom. Z tego powodu tak ważne jest wymienianie się doświadczeniami i korzystanie z rzetelnie opracowanych materiałów ćwiczeniowych, aby w tym trudnym okresie dać uczniom wsparcie przed czekającym ich egzaminem ósmoklasisty.

[1] Opracowano na podstawie: Teraz egzamin ósmoklasisty. Repetytorium z języka polskiego dla szkoły podstawowej, Nowa Era, Warszawa 2022.

[2] W celu utrwalenia znajomości lektur w trakcie przygotowań do egzaminu proponuję moim uczniom tematy, w których wskazuję, do której lektury mają się odwołać.

[3] Opracowano na podstawie: J. Wrycza-Bekier, Magia słów. Jak pisać teksty, które porwą tłumy, Gliwice 2018.

[4] Opis przedstawionej sytuacji w punkcie 5a pozostaje bardziej statyczny. J. Wrycza-Bekier sugeruje, że często jest to charakterystyka pojazdu (w książce autorki – samochodu). W punkcie 5b uczniowie zwykle opisują wypadek, w którym doszło do zepsucia pojazdu – relacja ma więc charakter dynamiczny. Autorka podkreśla, że w drugiej sytuacji niemal widzimy, jak pojazd jest naprawiany. Warto polecić uczniom wykonanie tego ćwiczenia, aby pokazać im, jak zmienia się perspektywa dzięki użyciu czasowników dynamizujących przebieg akcji.