Język polski. Jak wykorzystać wnioski z próbnego egzaminu ósmoklasisty?

W listopadzie 2019 roku w wielu szkołach uczniowie klas ósmych przystąpili do próbnego egzaminu przygotowanego przez wydawnictwo Nowa Era. Wyniki tej próby pokazały, które umiejętności i zagadnienia ósmoklasiści opanowali dobrze, z którymi mają trudności oraz na co trzeba położyć nacisk podczas zajęć powtórkowych. 

Aby zweryfikować postępy poczynione od tego czasu przez uczniów, warto przypomnieć sobie wyniki wspomnianej diagnozy i ponownie dokonać oceny umiejętności ósmoklasistów. Dzięki temu optymalnie wykorzystamy czas powtórek na ostatniej prostej.

Próbny egzamin ósmoklasisty z języka polskiego z Nową Erą – informacje o arkuszu

Arkusz próbnego egzaminu ósmoklasisty składał się z dwóch części. Pierwsza zawierała 21 zadań zorganizowanych wokół dwóch tekstów: wiersza Starzec Aleksandra Błoka oraz artykułu Dość odwagi Bogdana de Barbaro. Zadania otwarte w tej części sprawdzały m.in. umiejętność wyrażania opinii na dany temat, interpretacji tekstu kultury (ilustracji) w kontekście utworu literackiego, a także pisania ogłoszenia oraz znajomość treści i problematyki wybranych lektur obowiązkowych. W arkuszu pojawiły się aż cztery zadania z kształcenia językowego – dwa spośród nich sprawdzały znajomość zasad ortograficznych i interpunkcyjnych, dwa kolejne dotyczyły zagadnień ze słowotwórstwa oraz składni.
W drugiej części arkusza – zgodnie z wytycznymi CKE – zostały zamieszczone dwa tematy wypracowań: wypowiedź o charakterze argumentacyjnym (rozprawka) oraz wypowiedź o charakterze twórczym (opowiadanie twórcze). Oba wymagały wykazania się znajomością wskazanych bądź wybranych lektur obowiązkowych.

Wyniki próbnego egzaminu ósmoklasisty z języka polskiego – wnioski

Średni wynik testu w ogólnopolskiej próbie statystycznej wyniósł 24,89 p., co stanowi 49,78%. Średni wynik testu w województwie mazowieckim wyniósł 25,55 p., co stanowi 51,10%.
W zadaniach obejmujących kształcenie literackie piszący egzamin zdobyli 9,85 p., co stanowi 61,56% punktów możliwych do zdobycia. Kształcenie językowe wypadło nieco gorzej – uczniowie zdobyli średnio 7,71 p., czyli 40,58% p. możliwych do zdobycia. Tworzenie wypowiedzi oceniono średnio na 7,32 p. możliwych do zdobycia, co daje 48,80%.
Najtrudniejsze dla uczniów okazały się zadania 13., 17.2, 17.3. Zadanie 13. polegało na określeniu funkcji sformułowań z tekstu źródłowego: Z jednej strony... Z drugiej strony... oraz na dopasowaniu odpowiednich sformułowań z tekstu do podanej funkcji: podsumowanie części rozważań; nawiązanie do treści poprzedzających (występujących wcześniej). Powodem trudności z wykonaniem tego zadania może być fakt, że kiedy uczniowie poznają słownictwo typowe dla wypowiedzi pisemnej, rzadko zwracają uwagę na funkcje tego rodzaju zwrotów i sformułowań.
Zadanie 17. wymagało wykazania się znajomością Zemsty Aleksandra Fredry. O ile znaczna część osób właściwie wskazała autora i tytuł przytoczonego w zadaniu fragmentu utworu (zadanie 17.1), to już wyjaśnienie (zadanie 17.2), w jakiej sytuacji bohater wypowiedział podane słowa, okazało się bardzo trudne. Trudność sprawiło także udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy przedstawione w zadaniu zdjęcie mogłoby stanowić komentarz do postępowania bohatera, o którym jest mowa w cytowanym fragmencie dramatu (zadanie 17.3). Dodatkowo uczniowie mieli za zadanie uzasadnić swoją opinię, odwołując się do znajomości całej lektury. Z całą pewnością to zadanie – istotnie niełatwe – pokazało uczniom, że powierzchowna znajomość lektur nie wystarczy, aby dobrze napisać egzamin.
Warto także zwrócić uwagę na to, co sprawiło ósmoklasistom trudność podczas tworzenia wypowiedzi pisemnej. Średnie wyniki populacji, odnośnie do realizacji tematu wypowiedzi, wyniosły 56% p., a te dotyczące umiejętności wykorzystania elementów retorycznych lub twórczych – zaledwie 40% p. Kompetencje literackie i kulturowe uczniów zostały ocenione na 46% p., kompozycja tekstu na 48% p., styl zaś to 49% p. możliwych do zdobycia. Język uczniów w wypowiedzi pisemnej oceniono najniżej – na 27% p. możliwych do zdobycia, poprawność ortograficzną i interpunkcyjną odpowiednio na 31% i 26% p. Analiza wyników bardzo wyraźnie pokazała, że należy pracować nad kompetencjami uczniów związanymi z językiem wypowiedzi – zarówno w aspekcie leksykalnym, jak i stricte poprawnościowym. Niskie wyniki za ortografię i interpunkcję wskazują, że uczniowie nie znają zasad pisowni i nie potrafią wykorzystać ich w praktyce. Warto więc przypominać ósmoklasistom, że ocena języka obowiązuje nie tylko w dłuższej pracy pisemnej, lecz także w zadaniach wymagających napisania krótkiej odpowiedzi.
Podsumowując, wyniki próbnego egzaminu pokazały, że w trakcie powtórek należy zadbać o utrwalanie wiadomości obejmujących wszystkie obszary kształcenia, a więc: kształcenie literackie i kulturowe, kształcenie językowe oraz tworzenie wypowiedzi.

Lektury w pigułce

Podczas zajęć utrwalających znajomość lektur obowiązkowych warto przypomnieć nie tylko ich treść, lecz także przenalizować je pod kątem występujących motywów. Dzięki temu młodzież może spojrzeć na teksty globalnie – dostrzec podobieństwa bądź różnice związane z ujęciem tematu w poszczególnych utworach. Wspólnie z uczniami przygotowuję – metodą burzy mózgów – tabelę zbierającą potrzebne informacje. Poniżej jedno z takich zestawień.

Motyw

Lektura

miłość

Aleksander Fredro, Zemsta

Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec

Adam Mickiewicz, Reduta Ordona, Śmierć Pułkownika, Świtezianka, Dziady część II, Pan Tadeusz

Antoine de Saint-Exupéry, Mały Książę

Henryk Sienkiewicz, Quo vadis

Juliusz Słowacki, Balladyna

Stefan Żeromski, Syzyfowe prace

przyjaźń

Jan Kochanowski, wybór fraszek

Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec

Antoine de Saint-Exupéry, Mały Książę

Stefan Żeromski, Syzyfowe prace

Melchior Wańkowicz, Ziele na kraterze (fragmenty), Tędy i owędy (wybrany reportaż)

zdrowie

Jan Kochanowski, wybór fraszek, pieśni

spokój wewnętrzny

Henryk Sienkiewicz, Quo vadis, Latarnik

Stefan Żeromski, Syzyfowe prace

rodzina, dom

Charles Dickens, Opowieść wigilijna

Aleksander Fredro, Zemsta

Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec

Ignacy Krasicki, Żona modna

Stefan Żeromski, Syzyfowe prace

Melchior Wańkowicz, Ziele na kraterze (fragmenty), Tędy i owędy (wybrany reportaż)

spór, kłótnia, intryga

Aleksander Fredro, Zemsta

walka z przeciwnościami losu

Jan Kochanowski, wybór fraszek, pieśni i trenów, w tym treny I, V, VII i VIII

Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec

Henryk Sienkiewicz, Quo vadis, Latarnik

Stefan Żeromski, Syzyfowe prace

podróż

Antoine de Saint-Exupéry, Mały Książę

Henryk Sienkiewicz, Latarnik

Charles Dickens, Opowieść wigilijna

Adam Mickiewicz, Stepy akermańskie

nienawiść

Aleksander Fredro, Zemsta

Henryk Sienkiewicz, Quo vadis

Juliusz Słowacki, Balladyna

władza

Henryk Sienkiewicz, Quo vadis

Juliusz Słowacki, Balladyna

Stefan Żeromski, Syzyfowe prace

przemiana

Charles Dickens, Opowieść wigilijna

Aleksander Fredro, Zemsta

Henryk Sienkiewicz, Quo vadis

Stefan Żeromski, Syzyfowe prace

ojczyzna

Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec

Adam Mickiewicz, Reduta Ordona, Śmierć Pułkownika, Pan Tadeusz (całość)

Henryk Sienkiewicz, Latarnik

Stefan Żeromski, Syzyfowe prace

Melchior Wańkowicz, Ziele na kraterze (fragmenty)

przyroda

Adam Mickiewicz, Świtezianka, wybrany utwór z cyklu Sonety krymskie, Pan Tadeusz

Antoine de Saint-Exupéry, Mały Książę

Juliusz Słowacki, Balladyna

śmierć

Jan Kochanowski, wybór trenów, w tym treny I, V, VII i VIII

Aleksander Kamiński, Kamienie na szaniec

Antoine de Saint-Exupéry, Mały Książę

Henryk Sienkiewicz, Quo vadis

Juliusz Słowacki, Balladyna

pieniądze, nadmierne skupianie się na dobrach materialnych lub skąpstwo

Charles Dickens, Opowieść wigilijna

Ignacy Krasicki, Żona modna

Bóg

Jan Kochanowski, wybór pieśni

Henryk Sienkiewicz, Quo vadis

Przyporządkowanie tytułów lektur poszczególnym motywom to oczywiście pierwszy etap zadania. W dalszej części uczniowie analizują, w jaki sposób dany motyw funkcjonuje w utworze, uzasadniają swoje wybory (mają więc niejako przy okazji trening umiejętności retorycznych), np. wyjaśniają, że Kamienie na szaniec powinny się pojawić przy motywie miłości ze względu na miłość do ojczyzny. Zazwyczaj utwór ten uczniowie łączą przede wszystkim z patriotyzmem, ale podczas wypełniania tabeli dokonują szerszej analizy dzieła pod kątem wykorzystanych w nim motywów i wskazują także na obecność takich tematów, jak rodzina, przyjaźń, młodość, dojrzewanie.
Kolejnym sposobem na powtórzenie treści omówionych lektur jest zachęcenie uczniów do tego, aby pracując w parach (ewentualnie w grupach), przygotowali dla koleżanek i kolegów zadanie z wybranej lektury. Przeprowadzam to w następujący sposób: łączę moich podopiecznych w pary (grupy) i proszę ich o wybranie bądź wylosowanie tekstu z listy lektur obowiązkowych. Uczniowie losują, w jakiej formie wykonają zadanie, którego celem będzie przypomnienie treści i przesłania dzieła. Przygotują prezentację, lapbooka, grę planszową, zadanie oparte na zasadach gry Taboo, turniej klasowy itp. Zazwyczaj podczas jednej lekcji powtórkowej zajmujemy się kilkoma tekstami. Zaletą tego typu zajęć jest to, że dzięki różnorodnym aktywnościom uczniowie wykazują zaangażowanie, a przede wszystkim skuteczniej, niż gdyby miało to miejsce podczas tradycyjnego wykładu, zapamiętują powtarzane treści.

Powtórki z kształcenia językowego

Sprawdzoną przeze mnie formą porządkującą wiadomości z fleksji, składni, fonetyki i słowotwórstwa są mapy myśli. Wykonuję je, korzystając z różnych narzędzi dostępnych online (np. Festisite, Wordle, Tagxedo, Tagul, Graffiti Creator, ImageChef, Kahoot!, LearningApps) lub proszę uczniów o to, aby samodzielnie przygotowali podobne przykłady dla koleżanek i kolegów. Ten sposób na utrwalenie wiadomości jest dla uczniów atrakcyjny – w trakcie pracy używają narzędzi internetowych, posiłkując się przy tym notatkami z wcześniejszych lekcji. Taka samodzielna praca sprzyja głębokiemu przetwarzaniu wiedzy, jest zatem gwarancją zapamiętania materiału. Przedstawioną grafikę przygotowałam dla uczniów na lekcję powtórkową ze składni za pomocą narzędzia Festisite.
Dobrym sposobem na utrwalanie zagadnień językowych jest także wykorzystywanie gamifikacji. Najczęściej przygotowuję dla uczniów zadania, które rozwiązują podczas klasowego turnieju. Do organizacji quizów wykorzystuję także ćwiczenia z repetytorium do języka polskiego Teraz egzamin ósmoklasisty.
Nie można oczywiście zapominać o tradycyjnych sposobach pracy – warto wykonywać z uczniami jak najwięcej ćwiczeń o charakterze słownikowym, sprzyjających wzbogacaniu słownictwa, opartych na tworzeniu ciągów synonimicznych, zastępowaniu powtarzających się słów w przykładowych tekstach, objaśnianiu frazeologizmów, wymagających korzystania z różnych wydawnictw poprawnościowych. Natomiast przy okazji zadań dotyczących zagadnień ortograficznych i interpunkcyjnych dobrze jest wymagać od ósmoklasistów, by uzasadniali pisownię poszczególnych słów i konstrukcji zdaniowych.

Wypowiedzi pisemne

Raport po próbnym egzaminie wskazywał na potrzebę doskonalenia warsztatu pisarskiego młodzieży nie tylko pod kątem słownictwa i zagadnień poprawnościowych, lecz także ze względu na umiejętność funkcjonalnego wykorzystania elementów retorycznych bądź twórczych w wypowiedzi. Istotną kwestią jest również właściwa kompozycja wypowiedzi.
Umiejętności stosowania elementów retorycznych oraz twórczych w wypowiedziach pisemnych uczę, wykorzystując ćwiczenia ze wspominanego już repetytorium. Zawarte w tej publikacji opracowania form wypowiedzi nie tylko umożliwiają analizę wzorcowych prac (pod kątem wymaganych kryteriów, zastosowania odpowiednich elementów), lecz także dzięki zadaniom krok po kroku przypominają uczniom o najważniejszych komponentach pracy i właściwym jej ukształtowaniu.
Pracując nad doskonaleniem kompetencji uczniów w zakresie kompozycji, często przygotowuję przykładowe wypowiedzi pisemne wymagające korekty wraz z kryteriami ich oceny. Podczas zajęć uczniowie wnikliwie analizują otrzymane teksty, udzielają informacji, co i w jaki sposób należałoby w nich zmienić, aby były spójne i logiczne.
Z moich obserwacji wynika, że w trakcie nauki tworzenia wypowiedzi pisemnych doskonale sprawdza się praca w parach lub grupach. Uczniowie otrzymują temat wypracowania i wspólnie redagują wstęp na podstawie wcześniej otrzymanych ode mnie kryteriów. Gdy wykonają zadanie, udzielam im informacji zwrotnej, mówię, co w napisanych tekstach jest dobre, a także jakie błędy się pojawiły i jak należy je poprawić. Młodzież na tej podstawie poprawia przygotowane fragmenty i dopiero po tym etapie przechodzi do zredagowania rozwinięcia. Procedura podczas kolejnych etapów pisania jest podobna. Taki system pracy jest niezwykle efektywny – uczniowie, którzy mają trudności w nauce, uczą się od swoich rówieśników z pary lub grupy, natomiast osoby, którym pisanie nie sprawia trudności, doskonalą warsztat, przetwarzają wiedzę. Często moi podopieczni sami sprawdzają koleżankom czy kolegom poszczególne fragmenty prac na podstawie podanych im wcześniej kryteriów.
Praca oparta na etapowym tworzeniu fragmentów dłuższej wypowiedzi i udzielaniu informacji zwrotnej jest możliwa również z wykorzystaniem ćwiczeń krok po kroku z repetytorium Teraz egzamin ósmoklasisty.

Ostatnia prosta przed egzaminem

Wyniki próbnego egzaminu dostarczyły nam wiedzy na temat mocniejszych i słabszych stron naszych uczniów. Tym samym pozwoliły – i w dalszym ciągu pozwalają – dostosowywać plan powtórek do wiedzy i umiejętności poszczególnych osób oraz monitorować ich postępy z wykorzystaniem różnych metod pracy, narzędzi, i rzetelnych opracowań. Te liczne, zaplanowane działania oparte na konkretnych potrzebach uczniów pozwolą dobrze przygotować ich do zbliżającego się egzaminu ósmoklasisty.