„Ruch jest kluczem do harmonijnego rozwoju fizycznego, umysłowego i emocjonalnego dziecka”. Gdy Maria Montessori prawie sto lat temu wypowiadała te słowa, opierała się na obserwacji i doświadczeniu. Dzisiaj to, że dzięki aktywności fizycznej rozwija się mózg, potwierdzają liczne badania naukowe. Z tej wiedzy powinien korzystać na co dzień każdy pedagog.

Dzieci, zwłaszcza w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, mają naturalną potrzebę ruchu – biegają, skaczą, wspinają się, turlają, zwisają – w ten sposób poznają siebie i otaczający je świat. Słowa Marii Montessori mogłyby być wyryte w kamieniu węgielnym każdej placówki oświatowej. Jednak gdy przyglądamy się współczesnej edukacji, to nie na ruch w pierwszej kolejności stawiają nauczyciele. W większości szkół dzieci przez 45 minut lekcji siedzą w ławkach, a podczas kilkuminutowych przerw często słyszą: „nie biegaj” i „nie skacz”. Nawet rodzice często są przekonani o wyższości przedmiotów intelektualnych nad sportowymi. Trudno nam sobie wyobrazić, żeby rodzic zwolnił dziecko na rok np. z matematyki lub z historii, ale roczne zwolnienie z wychowania fizycznego nikogo nie dziwi. No, może dziwi specjalistów od neuroedukacji, którzy znają twarde dane.

Co ruch daje dzieciom

To, że ludzki mózg jest plastyczny i ma zdolność do neurogenezy, wiadomo od ćwierć wieku (przełomowa w tej dziedzinie okazała się publikacja w „Nature Science” wyników badań zespołu Freda H. Gage’a na Uniwersytecie Kalifornijskim w San Diego z 1998 roku). Także nie od dziś wiadomo, że na zdrowie naszej głowy i na prawidłowy metabolizm mózgu wpływ mają takie czynniki jak odpowiednia ilość snu, mała ilość stresu, zdrowa dieta i aktywność fizyczna. Jak ten ostatni czynnik wpływa na niedojrzały dziecięcy mózg? Amerykańskie badania naukowe mówią, że podobnie jak u osób dorosłych, także u dzieci wysiłek fizyczny jest czynnikiem stymulującym uwalnianie neurotrofin. To właśnie te substancje chemiczne sprzyjają namnażaniu się nowych neuronów i połączeń między nimi (neurogenezie i synapsogenezie). Szczególną rolę odgrywa tutaj białko BDNF (neurotroficzny czynnik pochodzenia mózgowego), które poprawia neuroplastyczność mózgu. W 2010 roku w magazynie „Brain Research” opublikowano wyniki badań, z których wynika, że u dzieci o większej aktywności fizycznej istnieje większa objętość istoty szarej w hipokampie i w zwojach podstawy. Za co odpowiada hipokamp? Odgrywa on kluczową rolę w procesach zapamiętywania i uczenia się, jest także zaangażowany w konwersję pamięci krótkotrwałej do długotrwałej. Dalsze badania rezonansem magnetycznym wykazały także większą integralność istoty białej w ciele modzelowatym, promieniach koronowych i pęczku podłużnym górnym aktywnych fizycznie dzieci. Co za tym idzie, dzieci o wyższej aktywności fizycznej mają lepsze wyniki w testach funkcji poznawczych – zarówno pod względem pamięci, jak i uwagi. Lepiej koncentrują się na zadaniu i mniej reagują na rozproszenia, co wykazały testy flankerów i zadania Stroopa. Naukowcy sprawdzili, że ćwiczenia aerobowe, takie jak bieganie, pływanie czy jazda na rowerze, wpływają pozytywnie także na bardziej skomplikowane procesy poznawcze. Podczas umiarkowanie intensywnego wysiłku fizycznego wzrasta stężenie katecholamin (dopaminy, adrenaliny, noradrenaliny), co również pozytywnie wpływa na koncentrację, procesy zapamiętywania i uczenia się. Aktywność fizyczna poprawia funkcjonowanie mózgu, nawet jeśli jest to pojedynczy umiarkowany wysiłek, choćby dlatego, że do dziecięcej głowy trafia więcej tlenu. Czy tylko do dziecięcej? Sprawdźmy!

Co jeszcze daje aktywność fizyczna

Jeśli ktoś jeszcze nie czuje się przekonany, to dodajmy, że ruch sprawia, iż aktywuje się w mózgu układ nagrody, co prowadzi do uczucia satysfakcji. Regularne ćwiczenia redukują stres i poprawiają nastrój, tym samym zmniejszają ryzyko wystąpienia depresji i innych zaburzeń psychicznych. Aktywność fizyczna może pomóc uczniom w radzeniu sobie z trudnościami emocjonalnymi i psychicznymi, co wydaje się szczególnie ważne z uwagi na nie najlepszą kondycję psychiczną młodych ludzi (niedawny raport „Młode głowy”) oraz jeszcze gorszą kondycję dziecięcej opieki psychiatrycznej w Polsce. Zrelaksowany uczeń to także uczeń lepiej radzący sobie z nauką. W badaniach przeprowadzonych przez The American College of Sports Medicine naukowcy odkryli, że dzieci, które angażowały się w regularną aktywność fizyczną, osiągały lepsze wyniki w nauce niż dzieci, które były mniej aktywne. Urozmaicenie lekcji o element aktywności fizycznej wpływa także pozytywnie na poziom motywacji i zaangażowania uczniów.

Dobre praktyki w ruch!

Pozostaje pytanie, jak w praktyce może skorzystać z tej wiedzy każdy nauczyciel – nie tylko ten zajmujący się wychowaniem fizycznym. To łatwiejsze, niż się wydaje. Wystarczy urozmaicić prowadzone lekcje o krótkie przerywniki ruchowe – bez względu na to, czy jest to edukacja wczesnoszkolna, matematyka, język polski, historia czy biologia. Zamiast prowadzić statyczne, siedzące zajęcia przez całe 45 minut, nauczyciel może wprowadzić jedną lub kilka tak zwanych brain breaks. Podczas takich przerw uczniowie mogą wstać, rozciągnąć się, zrobić kilka prostych ćwiczeń – chociażby takich jak te, które robiliście przed chwilą. Nauczyciel może też wprowadzić do swojej lekcji ćwiczenia fizyczne, które będą zintegrowane z tematem i pomogą w zrozumieniu oraz utrwaleniu przerabianego materiału, np. na lekcji matematyki uczniowie mogą uczyć się mnożenia poprzez ruch. Jeśli nauczyciel nie czuje się na siłach, by wprowadzić ruch na własną rękę, to może skorzystać ze specjalnych narzędzi edukacyjnych, które łączą w sobie treści naukowe z aktywnością fizyczną. Przykładami świetnych pomocy są wszelkie interaktywne maty, dywany czy podłogi wyposażone w gotowe gry i zabawy terapeutyczne oraz edukacyjne.

Aktywne ławki

Można też szukać inspiracji w innych szkołach albo innych krajach, takich jak Stany Zjednoczone, Kanada, Szwecja, a niedawno Meksyk. Tam w niektórych szkołach podczas lekcji korzysta się z rowerowych ławek. Pomysł jest banalnie prosty – dziecko siedzi w ławce, ale zamiast krzesełka ma specjalny stacjonarny rowerek, na którym pedałuje podczas pisania i czytania. Rozwiązanie to zostało oryginalnie wprowadzono, by pomóc dzieciom w samoregulacji i walczyć z epidemią otyłości. Okazało się, że oprócz regulacji emocji i spalania kalorii pedałowanie w czasie nauki ma jeszcze kilka „skutków ubocznych”.

– Gdy jestem w ruchu, łatwiej mi się skoncentrować – przyznaje trzynastoletni Reimy Rodriguez z 24. Szkoły Publicznej w Monterrey w Meksyku. Z kolei nauczyciele mówią, że dzieciaki nie tylko lepiej skupiają uwagę i bardziej angażują się podczas lekcji, lecz także wyraźnie poprawiły swoje wyniki w nauce. Dobrze sprawdzają się także inne aktywne meble, np. stojące biurka czy meble wspomagające aktywne siedzenie, takie jak piłki do siedzenia, stołki czy deski balansujące.

Czy ruch jest dobry dla wszystkich uczniów

Od lat 70. XX wieku wiadomo, że dzieci mają różne style uczenia się. Na ruchu w szkole najbardziej skorzystają dzieci w kinestetycznym stylu uczenia się. Kinestetycy uczą się najlepiej poprzez ruch, bowiem naturalnie korzystają z aktywności fizycznej, aby przetworzyć i zapamiętać informacje. Dzieci, które korzystają z obrazów, grafik i przestrzeni, czyli dzieci we wzrokowo-przestrzennym stylu uczenia się, również będą odczuwać korzyści z aktywności fizycznej.

Są liczne badania naukowe, które wskazują pozytywny wpływ wprowadzenia aktywności fizycznej na funkcjonowanie dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Większa sprawność fizyczna, lepsze funkcje wykonawcze i większa socjalizacja to niektóre z zalet zaobserwowanych u aktywnych dzieci w spektrum autyzmu. Na zwiększeniu aktywności fizycznej w szkole skorzystają też dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi. Obecnie eksperci szacują, że z ADD i ADHD zmaga się 3–10% populacji uczniów – tak duży rozdźwięk w liczbach wynika z tego, że nie wszystkie przypadki są prawidłowo diagnozowane. W badaniach przeprowadzonych przez badaczy z uniwersytetu w Taipei wzięło udział osiemdziesięcioro dzieci ze zdiagnozowanym ADHD. Grupa bardziej wysportowanych dzieci wypadła lepiej w testach na koncentrację i była mniej podatna na rozproszenie niż grupa dzieci mniej sprawnych fizycznie. Polepszenie koncentracji u dzieci z ADHD zaobserwowano także w innym badaniu, w którym poziom uwagi sprawdzano przed dwunastotygodniowym programem treningów tenisa stołowego i po jego zakończeniu. Oczywiście od każdej reguły są wyjątki. Mogą się zdarzyć dzieci, które krótka przerwa ruchowa będzie przesadnie stymulować i pobudzać albo rozpraszać. Należy mieć też na względzie dzieci, które mają ograniczenia ruchowe czy cierpią na choroby uniemożliwiające im aktywny udział w niektórych lub wszystkich formach ruchu. Do każdego ucznia należy podejść indywidualnie, z uważnością na jego potrzeby. Każdy nauczyciel, który dobrze zna swoich podopiecznych, będzie najlepiej wiedział, czy dany ruch będzie dla nich korzystny. Może zamiast ćwiczeń aerobowych lepsze okażą się elementy jogi, tai-chi, tańca czy po prostu medytacja.

Za mało ruchu!

Instynktownie czujemy, co dla nas i naszych dzieci jest dobre. Ciało często samo podpowiada nam, czego potrzebuje. My jednak raczej nie słuchamy ciała. Wolimy słuchać rozumu, a on często podpowiada nam coś zupełnie innego niż to, co jest dobre dla głowy. Paradoks! Światowa Organizacja Zdrowia zaleca, aby dzieci i młodzież w wieku 5–17 lat miały minimum 60 minut umiarkowanej i intensywnej aktywności fizycznej dziennie. Tymczasem przeprowadzone w 2014 roku ogólnoeuropejskie badanie „The Energy Project” wykazało, że aż 65% czasu spędzanego przez dziesięcio- i dwunastoletnie dzieci w szkole ma charakter siedzący i tylko 5% tego czasu (16 minut!) przeznaczone jest na średnio intensywny i intensywny ruch. Oczywiście dzieci mogą się ruszać poza szkołą, w końcu nie spędzają w placówkach całego dnia. Jeśli wziąć pod uwagę wszystkie korzyści płynące z większej ilości ruchu podczas nauki – może warto trochę rozruszać szkołę? Ryzykujemy tylko tym, że dzieci będą zdrowsze, szczęśliwsze i mądrzejsze!

Bibliografia

Kaczmarzyk M., Szkoła neuronów. O nastolatkach, kompromisach i wychowaniu, Słupsk 2017.
Medina J., 12 sposobów na supermózg. Jak przetrwać w pracy, domu i szkole, Warszawa 2009.
Ratey J.J., Hagerman E., Ćwiczenia fizyczne a mózg, Białystok 2022.
Spitzer M., Jak uczy się mózg, Warszawa 2007.

Zainteresował Cię ten temat? Oto artykuły i badania, które pozwolą Ci pogłębić wiedzę:
Alves, Moreira i Santos. Active breaks in the classroom: Teachers' perceptions and use in elementary schools. International Journal of Environmental Research and Public Health, 2019
Carlson, Fulton, Lee, Maynard, Brown, Kohl i Dietz. Physical education and academic achievement in elementary school: Data from the early childhood longitudinal study. American Journal of Public Health, 2008
Chaddock, Erickson, Prakash i wsp. Neuroimaging investigation of the association between aerobic fitness, hippocampal volume, and memory performance in preadolescent children, Brain Research, 2010
Chaddock-Heyman, Hillman, Cohen, Kramer. The importance of physical activity and aerobic fitness for cognitive control and memory in children. Monographs of the Society for Research on Child Development. 2014.
Chaddock-Heyman, Erickson, Holtrop i wsp. Aerobic fitness is associated with greater white matter integrity in children, Frontiers in Human Neuroscience 2014,
Chaddock-Heyman, Erickson, Kienzler i wsp. Physical activity increases white matter microstructure in children, Frontiers in Neuroscience, 2018
Chien-Yu Pan, Chia-Liang Tsai, Chia-Hua Chu, i wsp. Effects of Physical Exercise Intervention on Motor Skills and Executive Functions in Children With ADHD: A Pilot Study, Journal of Attention disorders, 2015
Christiansen, Beck, Bilenberg, Wienecke, Astrup i Lundbye-Jensen, Cognitive Performance in Children and Adolescents with ADHD: Potential Mechanisms and Evidence-based Recommendations, Journal of clinical Medicine, 2019
Donnelly, Hillman, Castelli, Etnier, Lee, Tomporowski i Lambourne  Physical activity, fitness, cognitive function, and academic achievement in children: A systematic review, Medicine & Science in Sports & Exercise, 2016
Hillman C.H., Erickson K.I., Kramer A.F. Be smart, exercise your heart: Exercise effects on brain and cognition. Nature Reviews. Neuroscience, 2008
Eriksson, Perfilieva, Björk-Eriksson, Alborn, Nordborg, Peterson i Gage Neurogenesis in the adult human hippocampus, Nature Science, 1998
Healy, Nacario i Brauer Effect of a classroom-based physical activity intervention on children with autism spectrum disorder: a cluster randomized trial. JAMA pediatrics, 2016
Kibbe, Hackett, Hurley, McFarland, Schubert, Schultz i Harris. Ten years of TAKE 10!: Integrating physical activity with academic concepts in elementary school classrooms. Preventive Medicine, 2011
Koutsandreou, Wegner, Niemann i Budde Effects of motor versus cardiovascular exercise training on children with attention deficit hyperactivity disorder: a randomized controlled trial. Neural plasticity, 2016.
Norris, Shelton, Dunsmuir, Duke-Williams i Stamatakis, Physically active lessons as physical activity and educational interventions: A systematic review of methods and results. Preventive Medicine, 2015
Tomporowski, Davis, Miller i Naglieri Exercise and children's intelligence, cognition, and academic achievement. Educational Psychology Review, 2008
World Health Organization . Global Action Plan on Physical Activity 2018–2030: More Active People for Healthier World. World Health Organization; Geneva, Switzerland: 2018.
Wuang, Chiang, Su, Wang i Wang Effects of sensory integration therapy on gross motor function, socialization, and daily living skills in children with autism spectrum disorder: a randomized controlled trial. Journal of Autism and Developmental Disorders, 2020
Van Stralen, Yıldırım, Wulp, te Velde, Verloigne, Doessegger, Androutsos, Kovács, Brug i Chinapaw, Measured sedentary time and physical activity during the school day of European 10- to 12-year-old children: the ENERGY project. J. Sci. Med. Sport. 2014
Voss, Chaddock, Kim,Vanpatter, Pontifex, Raine, Cohen, Hillman iKramer, Aerobic fitness is associated with greater efficiency of the network underlying cognitive control in preadolescent children – Neuroscience, 2011
Yu-Jung Tsai, Chiao-Ling Hung, Chia-Liang Tsai i wsp. The relationship between physical fitness and inhibitory ability in children with attention deficit hyperactivity disorder: An event-related potential study, Psychology od Sport And Exercise, 2017