Historia mówiona (oral history) w edukacji szkolnej, czyli jak pracować z relacjami świadków.

Autor: Izabela Lewandowska

Termin oral history używany w krajach anglojęzycznych najczęściej jest tłumaczony jako „historia mówiona”, „historia ustna”, rzadziej – „historia oralna”. Ta współczesna metoda badawcza polega na zbieraniu, archiwizowaniu i analizowaniu ustnych relacji uczestników lub świadków przeszłych wydarzeń. To także ukierunkowana rozmowa (wywiad) dotycząca tych aspektów doświadczonej przeszłości, które są uważane za historycznie istotne, prowadzona z zamiarem jej zarejestrowania.

Do podstawowych metod oral history zalicza się wywiad narracyjny. Jego celem jest uzyskanie od jednostki relacji o własnym życiu lub jego wybranych etapach. W efekcie powstaje spójna, niekiedy kilkugodzinna opowieść utrwalona w formie dźwiękowej lub audiowizualnej.

Wywiad narracyjny składa się z trzech części:

• przedstawienie celu badań – jest nim wysłuchanie i analiza opowiedzianej historii życia, zwrócenie uwagi na chronologię,
• wysłuchanie opowieści – w jej trakcie badacz powstrzymuje się od pytań, dba jedynie o podtrzymanie narracji,
• pytania wyjaśniające – służą uszczegółowieniu bądź wyjaśnieniu niezrozumiałych dla badacza kwestii; dzieli się je na pytania wewnętrzne (dotyczą problemów wspomnianych przez respondenta, ale nie do końca wyjaśnionych) oraz pytania zewnętrzne (ich tematyka w ogóle nie została poruszona w narracji).

Historia mówiona w edukacji

Oral history nie jest dyscypliną zarezerwowaną dla historyków. Do tej metody badawczej mogą się odwoływać również socjologowie i antropolodzy oraz prowadzący zajęcia z języka polskiego, wiedzy o kulturze czy przyrody. Każdy z rozmówców – poeta, malarz, działacz kultury, ekolog itp. – może opowiedzieć historię opartą na własnych doświadczeniach, np. powojennej organizacji pracy i życia w danym regionie. Przyjmując perspektywę socjologiczną, w relacjach historii mówionej nie szuka się odpowiedzi na pytanie o to, jak było naprawdę, lecz o to, co i jak jest przez rozmówców pamiętane i opowiadane, jak to oceniają, jaki sens przypisują przywoływanym zdarzeniom. Relacja odsłania tożsamość rozmówcy, może więc stać się punktem wyjścia do dalszych badań interdyscyplinarnych. Może też być źródłem w różnych badaniach: historycznych, socjologicznych, antropologicznych, psychologicznych i innych.

Celowość zastosowania wspomnień uczestników wydarzeń w pracy badawczej historyka jest oczywista. Relacje rozmówców:

• ułatwiają nawiązanie więzi międzypokoleniowych i bliskich relacji między badaczem a badanym.
• umożliwiają odtworzenie atmosfery epoki, której nie sposób oddać w dokumentach oficjalnych,
• uzupełniają luki w informacjach o przebiegu wydarzeń, zwłaszcza dla okresów nieutrwalonych w źródłach, pozbawionych materiału bezpośredniego,
• służą jako dodatkowe narzędzie podczas analizy wiarygodności materiałów bezpośrednich,
• pomagają ustalić motywy działania uczestników wydarzeń historycznych,
• dzięki bezpośredniemu kontaktowi pozwalają otworzyć rozmówcę na przeszłość, często przez wiele lat skrywaną, co może być także formą psychoterapii i leczenia traumy,

W jaki sposób uczynić ze wspomnień świadka wiarygodne źródło historyczne? Nie ulega wątpliwości, że osobiste relacje ustne otrzymywane w formie historii mówionej mają charakter subiektywny – dopiero relacje opatrzone komentarzem historyka, a zwłaszcza odwołaniem do innych źródeł (archiwalnych, drukowanych, skonfrontowanych z relacjami innych świadków tego samego zdarzenia) nabierają cech obiektywizmu. Bezstronne mogą być tylko fakty, natomiast opinie o faktach i opisy zdarzeń przywoływane z pamięci nigdy obiektywnymi nie będą.

Aby uzyskać wiarygodną relację, należy przede wszystkim dobrze przygotować się do rozmowy – ustalić dogodne miejsce i czas spotkania, wybrać rozmówców, dowiedzieć się czegoś o ich życiu, by móc skonkretyzować pytania. Na późniejszym etapie, w momencie nagrania relacji, trzeba stworzyć odpowiednią atmosferę, aby rozmówca czuł się swobodnie i chciał opowiadać. Nagrany wywiad należy transkrybować, czyli dosłownie przepisać. Tekst po transkrypcji (tzw. surówka) jest odbiciem języka mówionego, dlatego trzeba go poddać korekcie językowej. Ważną częścią procesu jest autoryzacja, czyli przeczytanie tekstu przez rozmówcę i zgoda na rozpowszechnienie materiału. Czasem poprawek podczas korekty jest tak dużo, że niekiedy rozmówca może mieć wrażenie, że to nie on jest autorem tych słów. Na końcowym etapie należy wybrać odpowiednie fragmenty do publikacji.

W sytuacji, gdy chcemy wykorzystać wywiad do celów edukacyjnych, możemy sięgnąć po tekst transkrybowany (dosłownie przepisaną relację ustną) lub nagranie audio/wideo. Ta druga możliwość jest trudniejsza, dlatego trzeba odpowiednio przygotować uczniów do pracy z takim materiałem:

• wprowadzić ich w specyfikę metody historii mówionej,
• przedstawić okoliczności historyczne wydarzeń, o których opowiada rozmówca,
• wybrać odpowiedni fragment nagrania (najlepiej kilku–kilkunastominutowy),
• zaakcentować sprawy ważne, na które należy zwrócić uwagę podczas słuchania,
• zaproponować karty pracy lub listę pytań do wykorzystania po odtworzeniu nagrania.

Czasami danego fragmentu trzeba wysłuchać kilkukrotnie, by uchwycić wszystkie interesujące daty, nazwiska i wydarzenia. Nauczyciele pracujący tą metodą nie powinni się zrażać, gdy za pierwszym razem uczniowie nie będą potrafili się skoncentrować albo niewiele zapamiętają. Nabywanie umiejętności analizy wywiadów jest czasochłonne, ale z pewnością przyniesie oczekiwane rezultaty zarówno merytoryczne, jak i wychowawcze.

Sposoby pracy ze źródłami mówionymi w edukacji historycznej

W edukacji szkolnej wyróżnia się dwa sposoby pracy ze źródłami mówionymi. Jeden polega na analizowaniu materiałów zebranych przez innych (dziennikarzy, historyków, przekazów z Archiwum Historii Mówionej itp.), natomiast drugi to samodzielne gromadzenie relacji ustnych. Młodszym uczniom można zlecić zebranie informacji od najbliższej rodziny (rodziców, dziadków), dotyczących np. drzewa genealogicznego czy życia codziennego w poprzednich latach. Starszym nie wystarczy polecenie przeprowadzenia wywiadu. Do tego zadania trzeba ich odpowiednio przygotować:

• prawdziwości przekazu (Czy respondent znał prawdę? Czy uczestniczył w opisywanych wydarzeniach? Czy chciał lub mógł powiedzieć prawdę? Jeśli tak, to czy powiedział? Jeśli nie, to dlaczego mógł ją zataić lub zniekształcić?),
• omówić sposoby budowania swobodnej atmosfery, skłaniającej rozmówcę do zwierzeń,
• przekazać wszystkie niezbędne informacje merytoryczne (tak, by uczniowie czuli się partnerami rozmówcy),
• omówić sposób wyboru rozmówcy (nie powinna to być osoba przypadkowa, ale taka, która dużo wie, potrafi ciekawie opowiadać, lubi młodzież),
• wskazać, gdzie można znaleźć notkę biograficzną rozmówcy,
• skonstruować kwestionariusz wywiadu z rozmówcą,
• scharakteryzować techniki analizy materiału źródłowego, z uwzględnieniem zwłaszcza:
• emocji rozmówcy (W jakich momentach mówi głośno, dobitnie, a w jakich ze wzruszeniem lub płaczem? Kiedy gestykuluje? Kiedy się oburza lub rozczula? Jakiego używa słownictwa? Jakim językiem mówi – potocznym, gwarowym, czy propagandowym?).

Więcej na temat analizy relacji świadków w nauczaniu na stronie: izabela-lewandowska.pl/oral.htm.

Izabela Lewandowska – historyk, profesor Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie historii. Specjalizuje się w historii regionalnej, historii mówionej oraz dydaktyce historycznej.