Tegoroczna matura z historii była ostatnim egzaminem opartym na wymaganiach egzaminacyjnych z 2022 r. Wiosną 2025 r. maturzyści zmierzą się z zupełnie wyjątkowym arkuszem. Zakres wymaganych treści będzie wówczas określała podstawa programowa z 2018 r. w wersji zmienionej zgodnie z rozporządzeniem podpisanym przez minister Barbarę Nowacką w czerwcu bieżącego roku[1]. Już rok później większość maturzystów podejdzie do egzaminu opartego na podstawie programowej z 2022 r. Warto zatem wnikliwie prześledzić, jakie zmiany zajdą w formule egzaminu w 2025 r. i zastanowić się, jak wpłyną one na pracę z maturzystami.

 

Co było celem zmian w podstawie?

Głównym celem ostatnich zmian w podstawie programowej jest – w świetle deklaracji MEN – odczuwalne ograniczenie treści nauczania. Wyraźna redukcja wymagań szczegółowych ma dać nauczycielom i uczniom więcej czasu na głębsze omawianie ważniejszych zagadnień oraz na kształcenie umiejętności ogólnych. Zrezygnowano zatem zarówno z treści o mniejszym znaczeniu, jak i z kwestii, które w ocenie minister Nowackiej są „nadmiarowe na danym etapie edukacyjnym, niemożliwe lub bardzo trudne do zrealizowania w praktyce szkolnej”. W przypadku podstawy do historii podjęto również wysiłki, aby wyraźniej zróżnicować oczekiwania stawiane uczniom na poziomie podstawowym i rozszerzonym, a także – aby uporządkować redakcyjnie sam dokument.

            Rzeczywisty wpływ tych działań na sytuację maturzystów można rozpatrywać dwojako. Z jednej strony uszczuplona podstawa obejmuje siłą rzeczy skromniejszy materiał faktograficzny niż jej pełna wersja z 2018 r., co na pewno wychodzi naprzeciw oczekiwaniom samych abiturientów. Z drugiej strony, właściwym materiałem porównawczym dla nadchodzącej matury wydają się – obowiązujące w ostatnich dwóch latach – wymagania egzaminacyjne. Wymagania te miały ułatwić przygotowanie się do matury uczniom, których najmocniej dotknęły ograniczenia wprowadzone w okresie pandemii COVID-19[2]. Już powierzchowne porównanie tych wymagań z nową podstawą programową pokazuje, że cięcia dokonane w latach 2022 i 2024 obejmują wyraźnie odmienne zagadnienia. Warto zatem mocniej zagłębić się w oba dokumenty, tak aby wychwycić najważniejsze zmiany i ocenić, czy przyszłoroczni maturzyści zmierzą się z bardziej ograniczonym, czy rozleglejszym materiałem faktograficznym niż ich starsi o rok koledzy.

 

Jak zmieniły się wymagania szczegółowe?

Zmiany w katalogu zagadnień szczegółowych mają dość zróżnicowany charakter. Niektóre zapisy po prostu wykreślono, inne przeredagowano, usuwając np. listy postaci czy bitew, wreszcie część zagadnień przesunięto z poziomu podstawowego do rozszerzonego. Z punktu widzenia pracy z maturzystami najistotniejsze wydają się te zmiany, które prowadzą albo do całkowitego usunięcia danych zagadnień, albo – przeciwnie – do przywrócenia treści nieobowiązujących w ostatnich dwóch latach. Z obiema takimi sytuacjami mamy do czynienia już w pierwszym punkcie podstawy – Historia jako nauka. Przywrócono tu – nieobowiązujący w latach 2023–2024 – wymóg, aby zdający posługiwał się kilkoma pojęciami (prehistoria, historia, historiografia, źródło historyczne) oraz umiał przedstawić periodyzację dziejów powszechnych i ojczystych. Wykreślono z kolei – obowiązujący w ostatnich latach – zapis, który wskazywał na umiejętność analizy różniących się od siebie ocen historiografów.

 

Starożytność

W podobnym duchu zmieniają się również oczekiwania stawiane maturzystom w zakresie historii starożytnej. W punkcie poświęconym pierwszym cywilizacjom przywrócono wymóg znajomości organizacji państw i struktur społeczeństw cywilizacji Dalekiego Wschodu (II, ZR 2)[3], zrezygnowano jednak – co wydaje się zaskakujące – z analogicznego punktu dla cywilizacji Bliskiego Wschodu (dawny II, ZP 3). Skreślono także zapis dotyczący systemów prawnych i etycznych Dalekiego Wschodu. Wyraźnie zredukowano opowieść o świecie starożytnej Grecji, usuwając m.in. kwestie związane z kulturą kreteńską i mykeńską, kolonizacją fenicką i charakterystyką państwa Aleksandra Wielkiego. Z kolei w zagadnieniach odnoszących się do starożytnego Rzymu przywrócono treści o początkach miasta i różnicach w znaczeniu pojęcia obywatelstwa w Rzymie i Atenach (IV, ZR 4). Zniknęły natomiast punkty poświęcone kulturze Etrusków i organizacji rzymskiej armii.

 

Średniowiecze

W historii powszechnej średniowiecza powróciły zapisy o wpływie cywilizacji islamskiej na cywilizację łacińską i bizantyjską oraz o znaczeniu renesansu karolińskiego dla rozwoju kultury europejskiej. Skreślono zaś punkty na temat cech bizantyjskiego porządku politycznego i ekspansji Normanów (dawne V, ZR1 i VI, ZR 3). Redakcyjnym zmianom poddano zapisy dotyczące sporu o inwestyturę i wypraw krzyżowych, a całkiem wykreślono te odnoszące się do wielkiej schizmy wschodniej i ekspansji Mongołów (dawne VII, ZR 1 i 3). Zniknął także wymóg znajomości przemian politycznych w Europie w XIV–XV w. (dawny XI, ZP 2), z kolei przywrócono kwestię kryzysu idei władzy uniwersalnej u schyłku średniowiecza (XI, ZR 1).

Wyraźnym zmianom uległy zapisy odnoszące się do początków państwa polskiego. W tym wypadku wydaje się jednak, że faktycznie skreślono tylko punkt na temat geografii plemiennej Polski przedpiastowskiej (dawny IX, ZR 1). Uznać bowiem należy, że usunięte wymagania związane z tendencjami centralistycznymi i decentralistycznymi z tego okresu oraz ze sporem Bolesława Śmiałego z biskupem Stanisławem uznano po prostu za treści mieszczące się w punktach poświęconych przemianom terytorialnym i bilansowi panowania władców piastowskich (IX, ZP 2 i ZR 2). W zapisach dotyczących Polski w okresie późnego średniowiecza podkreślić wypada przywrócenie – zapewne ku rozpaczy części uczniów – zagadnienia wpływu przywilejów stanowych na sytuację gospodarczą państwa (XII, ZR 3).

 

Nowożytność

W ramach historii powszechnej w epoce nowożytnej powracają po dwuletniej przerwie punkty odnoszące się do charakterystyki cywilizacji prekolumbijskich (XIV, ZR 1), najważniejszych wojen religijnych (XVI, ZR 4), absolutyzmu francuskiego (XVII, ZR 1), przemian w kulturze XVII w. (XVII, ZR 4) oraz przemian ustrojowych w Anglii i we Francji w XVII w. (XVII, ZR 2). Wraca również wymóg znajomości najważniejszych konfliktów politycznych z XVIII w. (XXIV, ZR 3) oraz etapów rewolucji francuskiej (XXV, ZR 1). Powrót tych niełatwych przecież zagadnień tylko w niewielkim stopniu łagodzi rezygnacja z analizowania i interpretowania tekstów doby renesansu (dawne XV, ZR 1) i oświecenia (dawne XXIV, ZR 2) czy oceny roli przywódców rewolucji amerykańskiej i francuskiej oraz sytuacji Francji w okresie rządów dyrektoriatu (dawne XXV, ZR 1 i 3).

Z kolei w historii Polski tego okresu zmiany w podstawie mają zwykle charakter redakcyjny, a mówiąc bardziej wprost – pozorny. Treści z usuniętych zapisów dotyczących oceny funkcjonowania demokracji szlacheckiej (fragment punktu XVIII, ZP 2), charakterystyki stosunków wewnętrznych w Koronie i na Litwie, oceny sytuacji gospodarczej państwa ostatnich Jagiellonów (dawne XVIII, ZR 3 i 5) oraz działań kontrreformacyjnych (dawne XIX, ZR 2) mieszczą się w innych punktach podstawy. Skreślono jednak także zagadnienia poświęcone roli Polski w przekazywaniu wzorców kultury zachodniej na wschód (dawne XIX, ZR 1), ocenie wybitnych postaci z czasów pierwszych elekcji (dawne XX, ZR 1) oraz dziełom polskiego odrodzenia (dawne XXI, ZR 1).

Jedynie redakcyjnym zmianom poddano punkty o wojnach Rzeczypospolitej w XVII w. (dawne punkty XXII, ZP 1 i 2 połączono w jeden zapis), a w porównaniu z wymaganiami z lat 2023–2024 przywrócono wymóg znajomości przebiegu wojen z całym katalogiem czołowych dowódców (XXII, ZR 2). Powróciły również zapisy dotyczące udziału stanów w życiu gospodarczym Rzeczypospolitej (XXIII, ZR 1) oraz porównywania polskich rozwiązań konstytucyjnych z amerykańskimi i francuskimi (XXVI, ZR 4). Zrezygnowano natomiast z oczekiwań związanych ze znajomością: roli dowódców w wojnie o Konstytucję 3 maja (fragment punktu XXVII, ZR 1), polityki państw zaborczych na ziemiach dawnej RP (dawny punkt XXVII, ZR 3) oraz materialnego i literackiego dorobku oświecenia (dawne XXVIII, ZP 2 i ZR 2). Te ostatnie zagadnienia zapewne uznano za część ogólnego punktu na temat dokonań polskiego oświecenia (XXVIII, ZP 1).

 

XIX wiek

Bardziej jednoznacznie zredukowano wymagania związane z okresem napoleońskim. Tutaj skreślono punkty odnoszące się do etapów ekspansji Francji, wojny 1809 r. na ziemiach polskich i oceny dokonań Józefa Poniatowskiego (dawne punkty XXIX, ZR 1, 2 i 3). W obszernym punkcie dotyczącym losów Europy i świata w pierwszej połowie XIX w. warto odnotować przywrócenie zapisu o ruchach niepodległościowych w Ameryce Łacińskiej (w nowej formie w punkcie XXX, ZR 3). Podobne w duchu wydaje się przywrócenie zapisów m.in. o ekspansji kolonialnej Stanów Zjednoczonych i Japonii, podziale politycznym świata u schyłku XIX w., procesie modernizacji Japonii (odpowiednio XXXIII, ZP 3, ZR 1 i 3) oraz dokonaniach wybitnych teoretyków nowych ideologii (XXXIV, ZP 1). Wobec objętości tych zagadnień raczej wątpliwym pocieszeniem dla uczniów pozostanie usunięcie punktu na temat odrodzenia się idei sportu olimpijskiego (dawne XXXIV, ZR 3).

W zakresie historii ziem polskich w XIX w. zmiany zmierzają głównie w kierunku wyraźniejszego rozdzielenia poziomu podstawowego i rozszerzonego, co zasadniczo nie wpływa na zakres treści obowiązujących maturzystów. Dodatkowo szereg skreśleń wydaje się raczej porządkować układ zagadnień niż faktycznie prowadzić do ograniczenia wymagań stawianych uczniom (np. skreślony zapis o ruchu spiskowym na ziemiach polskich mieści się w punktach dotyczących genezy powstania listopadowego i krakowskiego, podobnie zmiany w punkcie XXXVI). I w tym wypadku warto jednak zachować czujność, gdyż powracają tu liczne wątki nieobecne na maturze przez ostatnie dwa lata, związane szczególnie z ruchami politycznymi i ich przywódcami czy rewolucją 1905 r. (XXXV, ZR 3–6).

 

XX wiek

Zmiany związane z I wojną światową i okresem międzywojennym mają raczej oszczędny charakter. Przywrócono m.in. wymóg znajomości najważniejszych konfliktów poprzedzających tę wojnę (XXXVII, ZR 1), w zamian skreślając punkt o strategicznych koncepcjach prowadzenia walk i szlakach bitewnych polskich formacji wojskowych (dawne punkty XXXVI, ZR 2 i XXXVII, ZR 2). W ramach historii powszechnej dwudziestolecia przywrócono jedynie punkt dotyczący charakterystyki państw autorytarnych w Europie i na świecie. Liczne zmiany w zapisach poświęconych dziejom politycznym i społeczno-gospodarczym II Rzeczypospolitej mają charakter raczej redakcyjno-porządkujący i nie przynoszą odczuwalnych zmian dla maturzystów (XLII i XLIII). Zagadnieniem, które można uznać za usunięte, wydaje się kwestia funkcjonowania w tym okresie Polonii i Związku Polaków w Niemczech (XLIII, ZR 3).

W zapisach na temat II wojny światowej zrezygnowano przede wszystkim ze szczegółowych list bitew, miejsc kaźni i postaci historycznych, pozostawiając teoretycznie wolną rękę nauczycielom w doborze najwłaściwszych zagadnień (dawne punkty XLVI, ZP 3 i ZR 3; XLVIII, ZP 6; XLIX, ZP 3; L, ZP 3). Powróciły pojedyncze zapisy nieobecne w wymaganiach egzaminacyjnych z lat 2023–2024 (np. zapis o położeniu ludności cywilnej i jeńców wojennych, XLVII, ZR 4), lecz większość skreśleń ma jedynie charakter redakcyjny (np. usunięto w istocie zdublowane dawne punkty XLVII, ZR 4 i XLIX ZR 3). Wyraźnym zmianom uległ punkt dotyczący działalności władz Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie. Tu ponownie większość zagadnień została zachowana, choć w nowym – bardziej ogólnym ujęciu. Skreślono jednak punkty dotyczące oceniania czołowych postaci politycznych czy znajomości ocen powstania warszawskiego i losów pokolenia Kolumbów (dawne punkty L, ZR 1, 5–8).

            Liczne zmiany w zapisach na temat ładu powojennego nie prowadzą raczej do ograniczenia materiału, który powinni opanować maturzyści. Część skreślonych punktów zawiera się w innych zapisach (np. dawny punkt o zmianach na mapie politycznej Europy i świata mieści się w istocie w zapisie na temat politycznych skutków wojny). Można jednak przyjąć, że w przypadku opowieści o ONZ większy akcent wypada teraz położyć na jej działalność niż strukturę. Warto także odnotować, że po przerwie na listę wymagań powróciły kwestie przemian kulturowych i cywilizacyjnych z okresu zimnej wojny (LI, ZR 5), roku Afryki (LII, ZR 1) i różnic w procesach obalania komunizmu w krajach Europy Środkowej (LIV, ZR 1).

            Wreszcie w punktach poświęconych najnowszej historii Polski w zasadzie nie doszło do odczuwalnych zmian. Powróciły zapisy o wpływie zmiany granic państwa na jego sytuację społeczno-gospodarczą (LV, ZR 1), o efektach społecznych i gospodarczych planu sześcioletniego (LVI, ZR 2) i o stosunkach III RP z jej sąsiadami. Jednak faktycznie wszystkie te punkty mieściły się w ogólniejszych zapisach z zakresu podstawowego (odpowiednio LV, 1–2; LVI, 2, LIX 1). Także redukcja zapisów na temat podziemia niepodległościowego nie prowadzi do odczuwalnej zmiany ich zakresu treściowego.

 

Czy przyszłoroczny egzamin będzie trudniejszy?

Szczegółowy przegląd różnic pomiędzy wymaganiami egzaminacyjnymi z lat 2023–2024 a nową podstawą programową prowadzi do wniosku, że – pomimo cięć w podstawie –maturzyści 2025 będą musieli wykazać się znajomością rozleglejszej faktografii niż ich starsi koledzy. Z tej prostej konstatacji nie wynika jednak, że sam egzamin będzie dla uczniów trudniejszy. Wydaje się, że – tak samo jak w poprzednich latach – kluczem do uzyskania dobrego wyniku na maturze nie będzie dogłębna znajomość zagadnień szczegółowych, ale raczej umiejętne posługiwanie się ogólniejszą wiedzą na temat całych epok i kluczowych wydarzeń. Również zasygnalizowany w informatorze CKE brak zmian w konstrukcji zadań i całego arkusza potwierdza, że o sukcesie na egzaminie nadal będzie decydowała biegłość w analizie materiału źródłowego i techniczna umiejętność rozwiązywania zadań maturalnych – w tym szczególnie konstruowania wypowiedzi argumentacyjnej[4].

Z tych wszystkich względów ważne wydaje się, aby podczas pracy z maturzystami skupić się nie tyle na konsekwentnym realizowaniu wszystkich zapisów podstawy, ile na wzmacnianiu ich kompetencji z zakresu analizy źródeł i tworzenia wypowiedzi pisemnej. Warto również uczulić tych uczniów, którzy do egzaminu przygotowują się samodzielnie, aby uważnie sprawdzili, czy wykorzystywane przez nich materiały obejmują właściwy zakres tematyczny, tak aby nie musieli oni samodzielnie śledzić różnic pomiędzy wszystkimi ministerialnymi dokumentami i mieli pewność, że przygotowują się do właściwego egzaminu.

 

[1] Dz.U. z 2024 r. poz. 996, załącznik nr 3: Podstawa programowa kształcenia ogólnego w zakresie przedmiotów: historia i wiedza o społeczeństwie, dla uczniów czteroletniego liceum ogólnokształcącego i pięcioletniego technikum oraz słuchaczy liceum ogólnokształcącego dla dorosłych, którzy rozpoczęli kształcenie przed dniem 1 września 2022 r.

[2] Dz.U. z 2022 r. poz. 1246.

[3] W nawiasach podano numery punktów podstawy programowej z 2018 r. w wersji zgodnej z aktualnym rozporządzeniem minister edukacji Barbary Nowackiej lub w wersji pierwotnej – wówczas opisane jako „dawne”.

[4] Informator o egzaminie maturalnym z historii: w liceum ogólnokształcącym w roku szkolnym 2024/2025 oraz w technikum w roku szkolnym 2024/2025 i 2025/2026, oprac. W. K. Kowalczyk et al., Warszawa 2024.