1. Nauczmy uczenia się

Trudno sobie wyobrazić możliwość pełnej realizacji podstawy programowej poprzez zdalne nauczanie. Dlatego ograniczmy ją i wykorzystajmy tę okazję do nauczenia tego, na co zwykle w szkole jest mało czasu, a co pomoże nam nadrobić z uczniami zaległości po powrocie do stacjonarnego nauczania. Chodzi mianowicie o umiejętności skutecznego uczenia się. Przydadzą się one także w czasie zdalnego nauczania, które nie może się ograniczać jedynie do wykonywania zadań i poleceń nauczyciela, ale konieczne jest też przyswajanie nowej wiedzy, w tym czysto „pamięciowej”, na przykład z języków obcych.

Do niezbędnych umiejętności uczenia się, które możemy rozwijać u uczniów przy okazji zdalnego nauczania i poprzez to nauczanie, należą:

• umiejętność notowania zarówno standardowego (linearnego), jak i nielinearnego, na przykład przez pokazywanie, jak omawianą problematykę można zanotować w punktach, a jak – tworząc mapy myśli;
• umiejętność powtarzania opracowującego (przeciwnego do mechanicznego czy podtrzymującego), które polega na analizowaniu znaczenia nowego materiału i wiązania go z już posiadaną wiedzą, można w tym wypadku na przykład wykorzystać karty pracy, w tym zadania, których rozwiązanie wymaga syntezy informacji z aktualnego tematu zajęć i opanowanych już wcześniej zagadnień;
• umiejętność organizowania materiału do nauki, w tym jego szeregowania, grupowania itd., na przykład poprzez dzielenie wspólnie z uczniami nowego materiału na mające sens kategorie;
• umiejętność stosowania mnemotechnik angażujących wyobraźnię i wykorzystujących skojarzenia, na przykład przedstawianie uczniom nowego materiału za pomocą metody rzymskiego pokoju (materiał wymagający zapamiętania jest w wyobraźni kojarzony ze znanymi uczniom miejscami w domu czy szkole).

Pamiętajmy także o właściwej organizacji procesu nauczania. Starajmy się informować uczniów z wyprzedzeniem o tym, czego i kiedy będą się uczyć, co muszą zrobić. Na pewno pomoże im ustalenie, kiedy będą od nauczyciela otrzymywać określone zadania i jaką drogą, by mogli ze wsparciem rodziców łatwiej planować w perspektywie kolejnego tygodnia swoją samodzielną naukę w domu.

 

2. Organizujmy pracę w mniejszych grupach

Jedną z największych zalet szkoły jest rozwijanie umiejętności społecznych uczniów. To właśnie szkoła w znacznym stopniu odpowiada za socjalizację. Zdalne nauczanie może ten proces spowolnić lub zakłócić, ale nie musi. W ramach zdalnego nauczania nie musimy rezygnować z pracy w grupach. Wręcz przeciwnie – powinniśmy tak organizować pracę uczniów, żeby w jej ramach było jak najwięcej kooperacji. Istnieje wiele narzędzi informatycznych, które mogą w tym pomóc.

Po pierwsze, możemy tworzyć projekty i przypisywać je określonej, wybranej przez nas grupie uczniów. To doskonała okazja do przełamywania zarówno podziałów wewnątrzklasowych (wynikających z naturalnie powstałych grup koleżeńskich), ale i międzyklasowych – do projektów możemy angażować uczniów z różnych klas, co w przypadku stacjonarnego nauczania jest niezwykle trudne i rzadko możliwe. Warto zmieniać skład grup w kolejnych projektach tak, by każdy uczeń miał okazję pracować z każdym.

Po drugie, możemy organizować pracę grup, tworząc dla nich oddzielne kanały komunikacji (np. spotkania online), do których sami możemy się podłączać i kontrolować pracę zespołu. To niezwykle ważne – nauczanie zdalne nie jest samokształceniem, ale kształceniem, więc nie powinno się ograniczać do zadawania zadań, wydawania poleceń i sprawdzania ich realizacji. Istotne jest także, byśmy pracę uczniów nadzorowali i włączali się do niej w razie konieczności. O ile to możliwe, warto, żeby spotkania zespołów odbywały się z użyciem wizji i fonii – żeby stanowiły chociaż namiastkę bezpośredniego kontaktu, tak ważnego zwłaszcza w okresie przymusowej izolacji.

Po trzecie, warto korzystać z dokumentów online, nad którymi może pracować grupa uczniów, a ich pracę może śledzić nauczyciel, dodając komentarze z sugestiami.

 

3. Nie ograniczajmy się do narzędzi elektronicznych

Postulat korzystania z różnorodnych narzędzi edukacyjnych angażujących różne zmysły i gwarantujących interaktywność jest z różnym skutkiem realizowany w nauczaniu stacjonarnym, jednak stanowi sedno zdalnego nauczania. Jeśli więc mamy do czynienia ze zdalnym nauczaniem, a nie z przesyłaniem materiałów do samokształcenia, wówczas to bogactwo jest wykorzystywane. I tu paradoksalnie może tkwić potencjalny problem polegający na przeciążeniu nie tylko ilością materiału do nauki, lecz także ich bogatą formą. Do tego dochodzi dłuższe niż zazwyczaj używanie komputera, tabletu czy smartfona – uczniowie nie korzystają już z tych narzędzi głównie dla rozrywki, a tylko sporadycznie do nauki. Dlatego powinniśmy – na tyle, na ile to możliwe –w nauczaniu zdalnym wykorzystywać jak najwięcej narzędzi analogowych.

Po pierwsze, to doskonała okazja do polecania uczniom ciekawych i niekoniecznie związanych bezpośrednio z podstawą programową książek. Podstawy programowej i tak nie zdołamy w pełni zrealizować poprzez nauczanie zdalne, więc wykorzystajmy ten czas na promocję czytelnictwa. Po drugie, pamiętajmy o podręcznikach! Nie traktujmy ich tylko jako pomocy dydaktycznej czy zbioru zadań lub inspiracji do lekcji, ale jako źródło zdobywania wiedzy przez uczniów. Po trzecie, bardzo ważne, niezależnie od wieku uczniów, są ćwiczenia, zadania, wypracowania pisane ręcznie. Jak najczęściej prośmy o ich wykonywanie ręczne i przesyłanie w formie zdjęć lub skanów.

Niezależnie od tego, jakich narzędzi użyjemy, pamiętajmy, żeby nie tylko je polecić czy zadać, ale koniecznie omówić, przedyskutować, sprawdzić, czy uczniowie mogą wykorzystać zdobytą w ten sposób wiedzę w pracy nad zadaniami czy projektami. Bez tego nasze rekomendacje znikną w natłoku wiadomości od innych nauczycieli.

 

4. Uważajmy na przeszkody

Nauczanie na odległość niesie wiele problemów, które wcześniej nie miały tak znaczącego wpływu na proces kształcenia. Brak dostępu do odpowiedniego sprzętu komputerowego czy oprogramowania, konieczność dzielenia komputera z innymi domownikami, brak możliwości wykonania określonych zadań na smartfonie czy ograniczony dostęp do internetu to tylko niektóre poważne wyzwania zdalnej edukacji. Z tego powodu sięgajmy do różnych form nauczania na odległość, korzystajmy z różnorodnych narzędzi: organizujmy lekcje online, ale i prowadźmy je, wykorzystując komunikatory oparte na tekście pisanym. Wysyłajmy zadania przez dzienniki elektroniczne i pocztę e-mail. Gdy nie ma innego wyjścia, przekazujmy przez szkołę gotowe wydrukowane zadania do wykonania, ale także kontaktujmy się z uczniami telefonicznie. Warto w większym stopniu bazować na samodzielnej pracy ucznia z podręcznikiem. Gdy raz wybierzemy najlepsze dla danej klasy narzędzia i sposoby komunikacji, trzymajmy się ich, by nie wprowadzać niepotrzebnego chaosu.

Część szkół ma możliwość wypożyczenia uczniom komputerów, pojawiło się wiele grup samopomocowych udostępniających sprzęt na potrzeby nauki. Pamiętajmy także, iż nie w każdym domu jest drukarka – zadania przygotowujmy więc tak, by można było je wykonywać bezpośrednio na komputerze. Uczmy, jak pracować z danym dokumentem bez konieczności jego przepisywania czy drukowania. Tym samym zatroszczymy się o ekologię.

Dla większości nauczycieli praca zdalna jest czymś nowym, wymieniajmy się zatem doświadczeniami i pomysłami. Nie bójmy się także korzystać z kompetencji cyfrowych naszych uczniów. To właśnie oni mogą nam podpowiedzieć, jaki jeszcze program można na danej lekcji wykorzystać.

 

5. Pamiętajmy, jaki jest cel zdalnego nauczania

Korzystając z wielu narzędzi cyfrowych, rozlicznych platform, programów, aplikacji, łatwo zapomnieć, o co chodzi w zdalnej edukacji . Uważajmy, by nie zasypać uczniów zadaniami, kolejnymi linkami do filmów, materiałów online. Naszym celem jest kształcenie, przekazywanie wiedzy, ale i rozwijanie umiejętności oraz kształtowanie postaw. Każde zadanie, wysłany materiał powinien czemuś służyć, nie zapominajmy więc, by go później omówić, skomentować, wspólnie nad tym, co zadane do samodzielnej pracy, podyskutować. Nie zgubmy w tym wszystkim uczniów, pamiętajmy o ich zainteresowaniach, pasjach. Rozbudzajmy ich twórczość, pokazujmy nowe obszary do eksplorowania. Pamiętajmy, by za pracę i zaangażowanie nagradzać nie tylko oceną, lecz także pochwałą, zauważeniem, docenieniem.

Edukacja zdalna otwiera przed nami szczególne możliwości indywidualizowania pracy z uczniem – dostosowania pracy do potrzeb i możliwości każdego, w tym osób z niepełnosprawnościami, ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, będących w szczególnych sytuacjach życiowych. Wymaga to oczywiście więcej pracy i zaangażowania, ale może przynieść wspaniałe efekty. Nagle ten zawsze cichy na lekcji uczeń, mogąc wypowiadać się na czacie, pokaże, jak rozległą ma wiedzę, a inny, stale spóźniający się na lekcje, będzie pierwszy na spotkaniu online i będzie się dzielił swoimi kompetencjami informatycznymi.

W czasie nauczania na odległość widać, jakie relacje z uczniami udało nam się wcześniej zbudować, na ile dobrze ich poznaliśmy. Rozwijajmy te relacje poprzez częsty kontakt i rozmowy online, pamiętając, że nasi uczniowie często potrzebują po prostu z nami pobyć. Wkrótce, na co wszyscy mamy nadzieję, wrócimy do klas szkolnych, gdzie znów uczniowie będą musieli się skupiać przez dłuższy czas, robić notatki, pisać odręcznie sprawdziany i egzaminy. Pracujmy z nimi w taki sposób, by przygotować ich do powrotu.

 

Dr hab. Przemysław Bąbel
Jest psychologiem, profesorem Uniwersytetu Jagiellońskiego. Pełni na tym uniwersytecie funkcję przewodniczącego Rady Dyscypliny Psychologia, zastępcy dyrektora Instytutu Psychologii oraz kierownika Zespołu Badania Bólu. Prowadzi badania nad bólem, efektem placebo oraz pamięcią. Zajmuje się także zastosowaniem w edukacji analizy zachowania i psychologii pamięci. Jest autorem i współautorem przeszło 80 publikacji naukowych, w tym 8 książek, oraz ponad 100 publikacji popularnonaukowych. Za swoją działalność na rzecz popularyzacji nauki otrzymał w 2008 r. Nagrodę Prezesa PAN „Złoty Umysł – Mistrz Popularyzacji Wiedzy”. W 2018 r. został laureatem Nagrody Prezesa Rady Ministrów za wysoko ocenione osiągnięcia będące podstawą nadania stopnia doktora habilitowanego, a w 2019 r. został wybrany członkiem Association for Psychological Science w uznaniu wybitnego wkładu w badania psychologiczne.

Mgr Agnieszka Baran
Jest psychologiem i pedagogiem. Jako psycholog i koordynator projektów międzynarodowych pracuje w KOSTCE Publicznym Liceum Ogólnokształcącym Jezuitów, a także w Fundacji Addenda zajmującej się edukacją osób dorosłych. Jej zainteresowania naukowo-badawcze koncentrują się wokół problematyki pamięci i możliwości jej wspomagania. Ma ponad dziesięcioletnie doświadczenie w prowadzeniu treningów pamięci dla młodzieży, dorosłych i seniorów. Jest współautorką książki Trening pamięci. Projektowanie, realizacja, techniki i ćwiczenia (Difin, 2011).