Fragment Przewodnika metodycznego stanowiącego część zestawu z programem multimedialnym SPEKTRUM AUTYZMU PRO Poziom 2, przeznaczonym do pracy ze starszymi dziećmi i młodzieżą z ASD.

Przyjrzyjmy się specyfice seksualności osób ze spektrum autyzmu. Osoby te bardzo różnią się między sobą, jeśli chodzi o poziom funkcjonowania intelektualnego, funkcjonowanie w relacjach społecznych, kompetencje komunikacyjne, profil sensoryczny. Seksuolodzy zwracają jednak uwagę na pewne wspólne cechy składające się na profil seksualności tych osób. Część owych cech wynika wprost ze specyfiki tego zaburzenia rozwojowego, a część jest społeczną konsekwencją tejże specyfiki. Izabela Fornalik wśród czynników bezpośrednio związanych z autyzmem, a kształtujących profil seksualności, wymienia deficyt teorii umysłu, deficyty w komunikacji werbalnej i niewerbalnej, deficyty w rozwijaniu i utrzymywaniu relacji z rówieśnikami adekwatnie do poziomu rozwoju, deficyty w realizowaniu społeczno-emocjonalnej wzajemności, przywiązanie do rutyn i zrytualizowane wzorce zachowań, zaburzenia sensoryczne oraz specyficzne zainteresowania. Wszystkie te cechy mają swoje społeczne konsekwencje, powodują reakcje otoczenia, a te z kolei wpływają na to, jak osoba z autyzmem realizuje swoją potrzebę seksualną i jak w ogóle przebiega jej rozwój psychoseksualny. Jedną z cech zaburzenia ze spektrum autyzmu jest deficyt w zakresie tzw. teorii umysłu. Dzieci i nastolatkowie ze spektrum autyzmu mają więc trudność z rozumieniem stanów mentalnych (pragnień, wierzeń, intencji) innych osób oraz rozumieniem, że przeżycia wewnętrzne innych różnią się od tego, czego oni sami doświadczają. Ponadto trudności sprawia im identyfikacja własnych stanów i potrzeb. Z deficytem teorii umysłu wiążą się także m.in. trudności z interpretowaniem komunikatów niewerbalnych, rozumieniem konwencji udawania (co wiąże się chociażby z sytuacją flirtu), rozumieniem bardziej złożonych przyczyn emocji innych ludzi, trudności z empatią. Nietrudno się domyślić, jak wiele problemów mogą one nastręczać w trakcie nawiązywania i budowania bliższych relacji – począwszy od narażenia osoby z autyzmem i jej otoczenia na mniej lub bardziej niezręczne sytuacje, przez nieporozumienia w nawiązanej już relacji intymnej, aż do ulegania manipulacjom i zagrożenia bycia ofiarą przemocy seksualnej. Niższe wyniki w zakresie teorii umysłu idą w parze m.in. z mniejszym poziomem zadowolenia z bliskiej relacji.

Niedostatki w zakresie kompetencji komunikacyjnych mogą skutkować trudnościami w pozyskiwaniu informacji na temat dojrzewania, seksualności i relacji, ale także z właściwym odczytywaniem niewerbalnych elementów rozmowy lub niewyrażonych wprost potrzeb partnera w relacji intymnej. Ograniczone lub powierzchowne kontakty społeczne utrudniają młodzieży z autyzmem doświadczanie i trenowanie pierwszych zachowań o charakterze seksualnym, które rozwojowo pojawiają się w tym okresie życia. Ponadto nastolatki ze spektrum są mniej skłonne do wymiany informacji o swoich przeżyciach z rówieśnikami, a co za tym idzie, otrzymują mniejsze wsparcie rówieśników w swoich wątpliwościach związanych z dojrzewaniem i sferą seksualności w ogóle. Młodzi ludzie stają więc przed problemem: z jednej strony czują potrzebę separacji od dotychczasowych opiekunów i budowania własnej tożsamości w konfrontacji z tym, co proponuje świat rówieśniczy, z drugiej zaś poczucie niekompetencji, nieporadności w nawiązywaniu i podtrzymywaniu tych relacji sprawiają, że odczuwają oni małą satysfakcję z bycia w grupie. Nierzadko powoduje to frustrację, rezygnację i w końcu samotność.

Warto zwrócić uwagę na to, że ogólny profil rozwoju osób z autyzmem jest często nieharmonijny. Dobrze funkcjonujący poznawczo nastolatek może jednocześnie funkcjonować znacznie poniżej oczekiwań dla jego wieku w obszarze społecznym, co ma wpływ także na funkcjonowanie w obszarze seksualności. Na przykład w artykule A. Rynkiewicz, I. Łuckiej i M. Fryze (2012) na temat dziewcząt i młodych kobiet z diagnozą zespołu Aspergera lub wysokofunkcjonującego autyzmu (HFA) czytamy, że kobiety te dojrzewają emocjonalnie ze znacznym opóźnieniem (nawet kilku lat) w stosunku do wieku metrykalnego, w związku z czym preferują przyjaźnie ze znacznie młodszymi lub starszymi od siebie osobami. Dzięki badaniom poświęconym dziewczętom i kobietom z autyzmem wiemy, że co prawda są one w stanie włożyć wiele wysiłku w uczenie się kontaktów społecznych i mają lepsze niż chłopcy kompetencje w zakresie naśladowania, lecz wysiłek ten okupiony jest nierzadko wielkimi emocjonalnymi kosztami w postaci nadpobudliwości, zaburzeń koncentracji uwagi, problemów ze snem, zaburzeń lękowych i napadów paniki, wycofania, depresji, intensywnej masturbacji lub moczenia mimowolnego. Ciekawe, że wśród dziewcząt z autyzmem znacznie częściej niż w populacji dziewcząt neurotypowych obserwujemy tzw. tomboys – chłopczyce, które odrzucają częściowo lub w całości społeczny konstrukt płci, wybierają sposób ubierania się typowy dla mężczyzn albo w ogóle neutralny płciowo. Niektóre badania sugerują, że w populacji osób ze spektrum autyzmu może być także więcej osób z niebinarną tożsamością płciową (nieokreślających się jako kobieta lub mężczyzna). Wiele osób ze spektrum unika określania siebie w kategoriach męskich lub kobiecych, mówiąc na przykład, że czują się po prostu osobą.

Jeśli wąskie zainteresowania osoby ze spektrum autyzmu zaczną dotyczyć sfery seksualności, może to skutkować ciągłym powracaniem do tego tematu w rozmowach z innymi lub poszukiwaniem materiałów na ten temat (często także ograniczonych do specyficznych zainteresowań, np. damskie nogi w pończochach). Natomiast przywiązanie do rutyn i ściśle określonych wzorców zachowań może mieć odzwierciedlenie w specyficznym wzorcu osiągania satysfakcji seksualnej. O ile w przypadku masturbacji może to nie nastręczać trudności (jeśli nie jest to akurat wzorzec szkodliwy z uwagi na zdrowie i bezpieczeństwo nastolatka), o tyle w relacji intymnej z drugą osobą może prowadzić do frustracji i nieporozumień, jeśli osoba z autyzmem oczekuje, że kontakt seksualny będzie odbywał się zawsze według określonego przez nią scenariusza.

Deficyty w realizowaniu społeczno-emocjonalnej wzajemności, czyli trudności w rozumieniu i stosowaniu ogólnej zasady społecznej „najpierw ja tobie, potem ty mnie” lub „najpierw ty mnie, a potem ja tobie”, skutkować mogą brakiem harmonijnego podziału zaangażowania w intymną relację i subiektywnym postrzeganiem przez partnera/partnerkę osoby z autyzmem bilansu zysków i strat jako niekorzystnego dla siebie.

Sensoryczny profil osoby ze spektrum autyzmu, czyli – krótko mówiąc – sposób, w jaki osoba doświadcza świata za pomocą zmysłów oraz jak doświadcza własnego ciała i zachodzących w nim procesów, jak również funkcjonowanie motoryczne, prawdopodobnie będzie wyznaczać, które zachowania związane z cielesnością będą dla danej osoby najbardziej wzmacniające (najprzyjemniejsze), które będą odrzucane, a które do zaakceptowania, ze względu na doznania płynące z ciała. Osoba nieneurotypowa może na przykład akceptować ucisk i preferować silne wrażenia dotykowe, nie tolerować zaś subtelnych pieszczot, w rezultacie dążyć może do krótkich i intensywnych stosunków seksualnych. Temple Grandin (2006) opisuje niechęć do przytulania i delikatnego dotyku, z jednoczesną wielką przyjemnością, jakiej doznawała dzięki silnemu ściskaniu. Autorka wyznaje również, że wielokrotnie prała nową bieliznę, zanim zdecydowała się ją założyć. Znane są przypadki, gdy osoba z autyzmem nosiła mocno zaciśnięty pasek u spodni, a nawet na co dzień chodziła w stroju płetwonurka, aby nieustannie odczuwać komfortowy dla niej ucisk na całym ciele. A. Prokopiak i M. Parchomiuk (2014) cytują wypowiedź: „Sprawić, by wszystkie moje części ciała pracowały w tym samym czasie, jest gigantycznym wysiłkiem. Lekcje gimnastyki były zawsze wyzwaniem. Czułem się upokorzony, kiedy inni uczniowie pomagali mi w gimnastyce. Nie mogę uczestniczyć w zabawach z innymi, ponieważ fizycznie jest to zbyt skomplikowane. Nie mogę słuchać i równocześnie wystukiwać rytmu ręką (na przykład słuchając muzyki)”. Badacze wskazują, że zaburzenia sensoryczne dotyczą 70–80% populacji osób z diagnozą zespołu Aspergera. Profil sensoryczny nastolatka z autyzmem może wpływać na preferencje odnośnie sposobu masturbacji (np. pocieranie, używanie przedmiotów, poziom użytej siły, unikanie dotykania narządów płciowych dłonią itp.). I w końcu, nie należy zapominać, że wśród osób ze spektrum są także osoby o nieheteroseksualnej orientacji (homoseksualne, biseksualne lub aseksualne), a ich procent – zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn ze spektrum – jest, według badaczy, wyższy niż w populacji osób neurotypowych.

Błędy w interpretowaniu intencji innych osób, a także wysyłanych przez nie niewerbalnych komunikatów w połączeniu z trudnościami w uczeniu się zasad społecznych mogą stać się przyczyną popadania osób z autyzmem w konflikty z prawem. Badacze zjawiska (patrz Attwood, Henault, Dubin 2015) podają, że u podłoża tych konfliktów leżą zazwyczaj nie celowe działania zmierzające do naruszenia integralności cielesnej innej osoby lub łamania prawa, ale niezrozumienie, brak wiedzy, błędne interpretacje.

Czynniki kształtujące profil seksualności osoby ze spektrum autyzmu, będące społecznymi konsekwencjami jej „autystycznych” cech, to – zdaniem I. Fornalik – przede wszystkim mniejsze doświadczenia – w relacjach z rówieśnikami (także w aspekcie wczesnych etapów rozwoju psychoseksualnego), w randkowaniu, flirtowaniu, relacjach z płcią odmienną, czasami ograniczone kontakty z neurotypowymi rówieśnikami, słabszy dostęp do edukacji seksualnej, brak lub ograniczona prywatność z jednej strony oraz nadopiekuńczość rodziców i opiekunów z drugiej strony, czy wreszcie częstsze doświadczenia wykorzystania seksualnego.

BIBLIOGRAFIA

1. Attwood, T., Henault, I. Dubin N. (2015). Seksualność osób z autyzmem w kontekście prawnym. Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia.

2. Fornalik, I. (2017). Mam autyzm. Mam seksualność. I co dalej? Poradnik dla rodziców, terapeutów i nauczycieli. Łódź: Fundacja JiM.

3. Fornalik, I. (2017). Pakiety materiałów ćwiczeniowych i edukacyjnych: O dojrzewaniu. Dziewczęta; O dojrzewaniu. Chłopcy. Warszawa: PWN Wydawnictwa Szkolne.

4. Grandin, T. (2006). Myślenie obrazami oraz inne relacje z życia z autyzmem. Warszawa: Fundacja Synapsis. Wydawnictwo Fraszka Edukacyjna.

5. Henault, I. (2015). Zespół Aspergera a seksualność. Od dojrzewania poprzez dorosłość. Gdańsk: Wydawnictwo Harmonia.

6. Kucała, K. (red.) (2017). Bliżej Was. Myśl pozytywnie o mnie. Program edukacji seksualnej uczniów i uczennic z niepełnosprawnością intelektualną oraz z zaburzeniem ze spektrum autyzmu. Warszawa: Ministerstwo Edukacji Narodowej.

7. Nowicka, M., Wzorek, A. (red.) (2017). Bliżej Was. Myśl pozytywnie o mnie. Poradnik edukacji seksualnej dzieci i młodzieży niepełnosprawnej dla rodziców. Warszawa: Ministerstwo Edukacji Narodowej.

8. Prokopiak, A., Parchomiuk, M. (2014). Umysł, ciało i emocje osoby z autyzmem. Społeczeństwo i Rodzina, nr 38 (1).

9. Rynkiewicz, A., Łucka, I., Fryze, M. (2012). Wysokofunkcjonujące dziewczęta z autyzmem i zespołem Aspergera – przyczyny rzadkiego diagnozowania, opis przypadków. Psychiatria, t. 9, nr 2.

 

W 2008 roku ukończyłam psychologię na Uniwersytecie Gdańskim. Od samego początku moja zawodowa przygoda związana jest ze Stosowaną Analizą Zachowania w pracy z osobami ze spektrum autyzmu w różnym wieku. Posiadam certyfikat terapeuty behawioralnego wydawany przez Polskie Towarzystwo Psychologii Behawioralnej oraz Stowarzyszenie Terapii Behawioralnej. Moją pracę terapeutyczną poddaję superwizji. Zależy mi na integracji moich podopiecznych ze środowiskiem neurotypowych rówieśników i maksymalnym wykorzystaniu ich potencjału, dlatego zainteresowałam się grupowymi formami pracy i od kilku lat współprowadzę zajęcia Treningu Umiejętności Społecznych dla dzieci i młodzieży. W 2013 roku ukończyłam studia podyplomowe na kierunku seksuologia kliniczna w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej, a następnie wiele szkoleń z tej dziedziny. Do indywidualnych programów terapeutycznych wprowadzam ćwiczenia wspierające rozwój psychoseksualny, prowadzę także grupowe zajęcia z edukacji seksualnej dla nastolatków ze spektrum autyzmu.