Czym jest koncentracja uwagi i jak przejawiają się zaburzenia w tym obszarze?
| Tekst pochodzi z Przewodnika metodycznego do programu eduSensus KONCENTRACJA UWAGI PRO. |
Efektywne uczenie się wymaga koncentracji uwagi. „Uwaga to system odpowiedzialny za selekcję informacji i zapobieganie negatywnym skutkom przeładowania systemu poznawczego przez nadmiar danych”1. Koncentracja uwagi polega na odrzuceniu nadmiaru informacji/bodźców i odbiorze tylko tych, które dotyczą danego zadania czy zagadnienia, którym mamy się zająć.
Cechy i źródła uwagi
Istotą uwagi jest jej selektywność, czyli zdolność do „wybierania” jednego bodźca, elementu, obiektu, informacji, źródła stymulacji spośród wielu możliwości. Oznacza to umiejętność kontrolowania zarówno własnego spostrzegania, jak i przebiegu myślenia. Ponadto uwaga wiąże się ze świadomością, czyli zdawaniem sobie sprawy z tego, co spostrzegamy lub o czym myślimy2. W kontekście uczenia się ważna jest również podzielność uwagi, czyli zdolność do jej koncentracji na więcej niż jednym zadaniu, na przykład jednoczesnym słuchaniu nauczyciela i robieniu notatek. Dodatkowo podkreślić należy także cechę uwagi, jaką jest jej przerzutność, czyli zdolność do „przełączania się” między kilkoma zadaniami, na przykład czytaniem lektury i odpowiedzią na pytanie mamy, która właśnie weszła do pokoju, po to by za chwilę wrócić do przerwanego czytania3.
Typologia zaburzeń koncentracji uwagi
Dla niektórych uczniów skoncentrowanie się na nauce, wykonaniu zadania, rozwiązaniu problemu jest niezwykle trudne. Skupiają się na krótko, potrzebują ciągłej stymulacji i czegoś, co wzbudzi ich zainteresowanie. Przyczyny takich zachowań są różne. Wśród tych uczniów 3–10% stanowią osoby z ADHD4. Jednak nie każde dziecko zachowujące się w sposób nieuważny należy traktować jak osobę z ADHD. Zachowania nieuważne nie są objawem specyficznym, co oznacza, że obserwuje się u dzieci takie same zachowania, które jednak mogą mieć bardzo zróżnicowane przyczyny5. Należy przy tym wspomnieć, że zdaniem wielu badaczy zmiany obserwowane w funkcjonowaniu współczesnego człowieka, a dotyczące także koncentracji uwagi, kontroli emocji i zachowania, w dużej mierze uwarunkowane są szybkim rozwojem technologii, jaki dokonał się w ostatnich 30 latach. Zachodzące przemiany wymuszają dostosowanie się pracy mózgu do nowych warunków, co nie następuje w tempie zgodnym ze zmianami i może wywoływać objawy czynnościowe6.
Zdaniem A. Borkowskiej należy dokonać rozróżnienia terminologicznego na: „zachowania nieuważne, czyli trudności obserwowane w zachowaniu dziecka (które mogą wynikać z wielu powodów) i zaburzenia uwagi jako zaburzenia pierwotne procesu psychicznego – uwagi”7. Zachowania nieuważne według autorki są „kategorią znacznie szerszą, która obejmuje trzy główne mechanizmy prowadzące do podobnych objawów, tj.:
1. zaburzenia procesu poznawczego, jakim jest uwaga, czyli zaburzenia pierwotne,
2. inne zakłócenia funkcjonowania poznawczego (np. dysleksja), które w sytuacjach zadaniowych przypominają zaburzenia uwagi, ale w obrazie dysfunkcji nie stwierdza się zakłóceń tego procesu,
3. trudności w funkcjonowaniu uwagi wynikające z braku treningu, a nie zaburzeń uwarunkowanych biologicznie”8.
Należy podkreślić, że objawy zaburzenia uwagi (zaburzenia pierwotnego) uwarunkowane są neurobiologicznie, a to oznacza, że dziecko nie ma na nie znaczącego wpływu. Z kolei zakłócenia procesu uwagi, których przyczyną są inne zaburzenia rozwojowe, pojawiają się zazwyczaj wtedy, gdy sposoby pracy z uczniem nie są dostosowane do jego możliwości. Natomiast zachowania nieuważne powodowane są brakiem odpowiedniego treningu w dzieciństwie, nieumiejętnością powstrzymywania się na skutek braku stawiania ograniczeń czy problemami emocjonalnymi. Wszystkie wymagają identyfikacji mechanizmu, który je uruchamia, i wdrożenia właściwej terapii.
WPŁYW PROBLEMÓW Z KONCENTRACJĄ UWAGI NA EDUKACJĘ I ROZWÓJ
Powiązania między utratą uwagi a procesem edukacyjnym
Niezależnie od przyczyn, trudności w koncentracji uwagi mają znaczenie dla przebiegu procesu nabywania wiedzy, umiejętności i kompetencji. U ucznia doświadczającego takich trudności szansa na doprowadzenie zadania do końca maleje wraz z wydłużaniem się czasu potrzebnego na jego wykonanie, a jednocześnie wzrasta liczba popełnianych błędów. Objawy te potęgowane są przez bodźce, które dla innych uczniów mogą być całkowicie obojętne, na przykład dźwięki dochodzące zza okna, szelest kartek zeszytów, ciche rozmowy czy zwykłe szuranie. Przy trudnościach z wychwytywaniem z informacji tego, co najistotniejsze, uczeń pracuje na niepełnych lub nawet fałszywych danych, czego skutkiem może być niewłaściwe wykonanie polecenia, nieprawidłowe rozwiązanie zadania lub całkowita niemożność jego realizacji, brak przygotowania potrzebnych przyborów czy materiałów do lekcji, a w skrajnym przypadku nawet opuszczenie ważnego wydarzenia, o którym uczeń po prostu zapomniał. Wszystko to powoduje, że oceny takich uczniów wahają się od dostatecznych do bardzo dobrych, a narastające zaległości programowe tylko wzmacniają niechęć do nauki i brak wytrwałości w wykonywaniu zadań.
Zaburzenia koncentracji w relacjach szkolnych i rodzinnych
Informacje, które otrzymuje o sobie taki uczeń od nauczycieli, rodziców i rówieśników, najczęściej są negatywne. Większość wypowiadających się uważa, że należy poinformować takiego ucznia o tym, co robi źle, co powinien poprawić i na co zwrócić uwagę – wspaniałe rady, niestety wybitnie nietrafione. Pod wpływem otrzymywanych informacji samoocena takiego ucznia może ulec obniżeniu, obraz samego siebie będzie kształtować się na podstawie jednostronnego spostrzegania własnego funkcjonowania jako osoby nieudolnej, stale popełniającej błędy, zapominalskiej, czyli nieodpowiedzialnej, co w konsekwencji może doprowadzić do „wejścia” w mechanizm celowego potwierdzania otoczeniu, że ma rację – „tak o mnie myślicie, to taki będę”.
Opisane okoliczności utrudniają również takiemu uczniowi nawiązywanie i utrzymywanie poprawnych relacji z rówieśnikami. Nie jest łatwo nawiązać i utrzymać przyjaźń z osobą, która jest stale rozproszona, zapomina, przerzuca swoją uwagę i zainteresowanie z obiektu na obiekt, na którą nie można liczyć w ważnych sprawach. Problemy w poprawnych relacjach z rówieśnikami mogą stać się przyczyną różnych dodatkowych zjawisk, takich jak: zaburzenia nastroju, zaburzenia odżywiania, absencja szkolna, uzależnienia od substancji psychoaktywnych czy nawet próby targnięcia się na własne życie9.
Uczniowie z trudnościami w koncentracji uwagi nie są najczęściej „ulubieńcami” nauczycieli. Absorbują ich czas i energię na powtarzanie poleceń, przypominanie, wyjaśnianie, przywoływanie do porządku i uspokajanie. Z perspektywy nauczycieli są raczej utrapieniem niż wyzwaniem. Tymczasem dostosowanie przebiegu lekcji do potrzeb takich uczniów może być korzystne także dla pozostałych. Wystarczy pamiętać o kilku prawidłowościach.
Bibliografia:
1 E. Nęcka, J. Orzechowski, B. Szymura, Psychologia poznawcza, Warszawa 2007, s. 178.
2 Ibidem.
3 Ibidem, s. 183–184.
4 R. Gaidamowicz i wsp., ADHD – plaga XXI wieku? „Psychiatria Polska” 2018, 52(2), s. 290.
5 Por. M. Święcicka, Uwaga, samokontrola, emocje. Psychologiczna analiza zachowań dzieci z zaburzeniami uwagi, Warszawa 2005.
6 R. Gaidamowicz, op. cit., s. 288.
7 A. Borkowska, Czy zaburzenia uwagi to naprawdę zaburzenia uwagi?, http://cwro.edu.pl/1192,dysleksja+rozwojowa+-+ex+cathedra (dostęp 3.06.2022).
8 Ibidem.
9 T. Wolańczyk, J. Komender, Zaburzenia emocjonalne i behawioralne u dzieci, Warszawa 2022, s. 224–225.
| Jak wygląda ścieżka diagnozowania ADHD/ADD i czy zaburzenia koncentracji uwagi zawsze muszą się wiązać z taką diagnozą? W jakim stopniu za trudności z koncentracją uwagi odpowiadają determinanty neurobiologiczne, a w jakim zewnętrzne dystraktory? Więcej w Przewodniku metodycznym, będącym częścią pakietu KONCENTRACJA UWAGI PRO. |